Μίμηση και Πανικός

Αισθητήρες του πόνου υπάρχουν άφθονοι διάσπαρτοι σε όλη την επιφάνεια του δέρματός μας, αλλά και μέσα μας. Ερεθίσματα, είτε απέξω είτε από μέσα μας, προκαλούν πόνο μόνο σε επαφή με μας. Ο πόνος είναι ταυτόχρονα αίσθημα και συναίσθημα πρότυπα δυσάρεστο. Συνδυάζεται αντανακλαστικά, χωρίς τη συμμετοχή της βούλησής μας με ποικίλες αντιδράσεις. Αυτές περιλαμβάνουν ποικίλες εκδηλώσεις του φυτικού νευρικού συστήματος, εκκρίσεις (π,χ. δάκρυα), κινήσεις, εκούσιες (μυών) ή ακούσιες (π.χ. ανατρίχιασμα), επιτάχυνση του μεταβολισμού μας, με ταχεία κατανάλωση χρήσιμων ουσιών και παραγωγή άχρηστων αποβλήτων κλπ. Όλα αυτά αυξάνουν την πιθανότητα να απομακρυνθεί το ένοχο επώδυνο ερέθισμα. Επιπλέον, τα επώδυνα εξωτερικά ερεθίσματα συμβάλλουν στην ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών. Βλέπομε ή ακούμε το βλαπτικό ερέθισμα πριν μας αγγίξει και αυτή η αίσθηση, μετά από λίγες επαναλήψεις μας κάνει να νοιώθουμε με τη θέα ή το άκουσμά τους το δυσάρεστο συναίσθημα του πόνου, αλλά χωρίς πόνο. Αυτό είναι ο φόβος.

Ο φόβος έχει διαβαθμίσεις. Μια αναφέρθηκε ήδη. Αν ο φόβος είναι υπαρξιακός, απειλείται δηλαδή η ύπαρξή μας από το ερέθισμα, ο φόβος γίνεται αγωνία. Η αγωνία, όπως το λέει η λέξη, συνοδεύεται από αγώνα, οργανωμένες αντιδράσεις που συνεπάγονται πάλη ή φυγή για να εξουδετερωθεί η επίδραση της απειλής. Αυτή είναι η υπερένταση, το στρες. Συνδέεται με την έκκριση ποικίλων ορμονών, αδρεναλίνης, ενδορφινών, που αφενός επιταχύνουν το μεταβολισμό, αφετέρου μειώνουν τον πόνο, ώστε ο αγώνας να γίνεται πιο αποτελεσματικός. Αν δεν υπάρχει αντιληπτό ερέθισμα, όπως όταν ο πόνος είναι εσωτερικός, η αγωνία λέγεται άγχος. Μπορεί ακόμη και να μην υπάρχει κανένα ερέθισμα, κανένας πόνος, αλλά μόνον το συναίσθημα της απειλής κατά της ύπαρξής μας. Αυτό είναι η αγχώδης νεύρωση, εξαιρετικά βασανιστική, καθώς δεν υπάρχει αντικειμενικός στόχος για να καταπολεμηθεί. Έχει όλα τα στοιχεία της αγωνίας, αλλά δεν συνδέεται με αγώνα. Ένας πόνος στο στήθος ή μια δυσκολία στην αναπνοή μπορεί να σημαίνουν απειλή για τη ζωή μας. Οι αντανακλαστικές αντιδράσεις στην αγωνία χειροτερεύουν μάλλον παρά βελτιώνουν τις προοπτικές του άγχους, όπως σε ένα έμφραγμα που απαιτεί επιβράδυνση μάλλον παρά επιτάχυνση του μεταβολισμού, χαλάρωση μάλλον παρά διέγερση. Όταν ή ένταση του φόβου αγγίξει κάποια όρια, έναν ουδό, η αντίδραση γίνεται πανικός. Τώρα, η ανταπόκρισή μας, ψυχολογική και σωματική, γίνεται με τέτοια ταχύτητα που δεν προλαβαίνει να διαμορφωθεί λογικά. Το άτομο αντιδρά εναντίον κάθε ερεθίσματος είτε βλαπτικό είναι ή ωφέλιμο. Τάχιστα εξαντλούνται τα ενεργειακά αποθέματα που δεν προλαβαίνουν να αντικατασταθούν και πλεονάζουν τα τοξικά απόβλητα που δεν προλαβαίνουν να απομακρυνθούν. Τέτοια κατάσταση οδηγεί σε αδυναμία όλων των συστημάτων μας να ανταποκριθούν στα συντονιστικά κελεύσματα του κεντρικού νευρικού μας συστήματος με συνέπεια την αναποτελεσματικότητά τους που μόλις αναφέραμε. Ο πανικός όμως δεν έχει μόνο φυσιολογική, βιολογική συνιστώσα, αλλά και ομαδική. Κι αυτό διότι οι αντιδράσεις μας, όπως είπαμε συνδέονται με την ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών, δηλαδή συνηθειών που έχουν αγελαία προέλευση. Στην αγελαία συμπεριφορά, επικρατούν η μίμηση μάλλον και η σύγκρουση παρά η συμπληρωματική δράση.

Ξημερώματα, καλοκαίρι 1956. Κοιμάμαι σε ένα ημιυπόγειο του σπιτιού μας στη Σύρο με τον αδελφό μου. Ξαφνικά αρχίζει να κουνιέται το κρεβάτι μου πέρα δώθε. "Σεισμός", σκέφθηκα Κοίταξα τα ντουβάρια του σπιτιού μας, που είχαν πάχος πάνω από 60 cm. "Αν είναι να πέσει αυτό το σπίτι, θα πέσει η μισή Σύρος", είπα μέσα μου και ηρέμησα. Ο αδελφός μου στο διπλανό κρεβάτι άνοιξε τα μάτια. "Σεισμός", είπε και τίποτε άλλο. Σηκωθήκαμε, πήγαμε στον πάνω όροφο, όπου η ψυχραιμία του πατέρα μας κατασίγασε τους όποιους φόβους μας. Μετά από λίγες ώρες όμως άρχισαν να καταφθάνουν οι τραυματίες από τη Σαντορίνη, μαζί με τις ειδήσεις για τους τόσους νεκρούς και τις τόσες καταστροφές. Όσο περνούσε η ώρα πλήθαιναν οι αφίξεις τραυματιών και ειδήσεων. Ο κόσμος άρχισε να στήνει πρόχειρες σκηνές στο ύπαιθρο για να βγάλει τη νύχτα. Βλέποντας όλη αυτή την κινητοποίηση από όλο τον κόσμο, ένοιωσα ένα σφίξιμο στην καρδιά, τα πρώτα σημάδια του πανικού, που δεν τον είχα νοιώσει την ώρα που σειόταν το κρεβάτι μου.

Χάρη στο μηχανισμό του αγελαίου μιμητισμού, ο πανικός μεταδίδεται με πολλαπλασιαζόμενη ταχύτητα. Και τα αποτελέσματά του μπορεί να είναι ολέθρια, πιο ολέθρια και από την πραγματική απειλή. Κάποιο γεγονός μας φοβίζει. Καλώς ή κακώς. Κάποιοι αποσύρουν τα χρήματά τους από την Τράπεζα. Το γεγονός αυτό ωθεί και άλλους να τα αποσύρουν, και άλλους, κι αυτό οδηγεί σε οικονομικό πανικό, με φαύλο μιμητικό κύκλο, στην οικονομική κρίση. Ακούγεται ότι μια άγνωστη ως τώρα επιδημία διαδίδεται, μεταδιδόμενη από τον ένα στον άλλο. Αποφεύγονται οι συνωστισμοί σε κλειστούς χώρους. Μίμηση. Εξάπλωση του πανικού. Οι σουπερμάρκετ ανεπαρκούν. Οι οικονομικές δραστηριότητες αναβάλλονται. Παγκόσμια κρίση. Πώς αντιμετωπίζονται τέτοιες, κοινωνικής έκτασης πια, καταστάσεις;

Η λογική λέει, ότι ένα πραγματικό συμβάν, ο υπεύθυνος ιός π.χ. μεταδίδεται μεν πολύ εύκολα, αλλά δεν είναι πιο επικίνδυνος από την κοινή γρίπη. Ποιος ακούει όμως τέτοιο επιχείρημα, όταν όλοι τρέχουν να προφυλαχθούν, μην ξέροντας πραγματικά πώς. Αντίδοτο στον πανικό είναι η εμπιστοσύνη. Χρειάζεται κοινωνική παρέμβαση. Οι δημοκρατικές αρχές, στην ιδανική περίπτωση κληρωμένες, είναι ακατάλληλες. Έχοντας πλήρη άγνοια είναι ευεπίφορες σε τυχαίες παραινέσεις. Οι ολιγαρχικές εκλεγμένες ή μοναρχικές αρχές, είναι επίσης ακατάλληλες. Ποιος τους πιστεύει, όταν πίσω από αυτή την αναστάτωση μπορεί να κρύβονται συμφέροντα οικονομικά, εθνικά, πολιτικά, θρησκευτικά, που σ΄ αυτά στηρίζεται η εκλογή τους; Μένει ένα συλλογικό όργανο ειδημόνων, που οπωσδήποτε γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον πόσος είναι ο πραγματικός κίνδυνος και πώς αυξάνονται οι πιθανότητες να αντιμετωπισθεί. Ένα τέτοιο όργανο, όπως είναι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας για τις επιδημίες ή ένα συλλογικό όργανο σεισμολόγων (και όχι καθένας χωριστά στο γυαλί) κλπ είναι τα πιο κατάλληλα όργανα για να ενημερώσουν. Όλα τα άλλα φοβόμαστε, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, ότι είτε μας αποκρύπτουν γεγονότα (για να μη γίνει πανικός, οπότε δεν παίρνομε κατάλληλα μέτρα) είτε παρουσιάζουν ψευδή γεγονότα (για όφελος κάποιων). Προϋπόθεση είναι βέβαια ότι οι ειδήμονες που απαρτίζουν τέτοια όργανα έχουν επιλεγεί και διορισθεί αξιοκρατικά, χωρίς προκατάληψη, που π.χ. επιβάλλει ή αποκλείει κάποιους για λόγους θρησκευτικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, καταγωγής κλπ. Όσο ευρύτερη είναι η βάση των επιλογέων τέτοιων οργάνων ειδημόνων, τόσο πιο αξιόπιστα γίνονται αυτά. "Εμείς όλοι τους διαλέξαμε". Και τόσο πιο αποτελεσματικοί γίνονται για την καταστολή του πανικού. Αρκεί βέβαια και οι πολιτικοί μας (τους οποίους αγελαία υπακούομε) να τα αποδέχονται.