Πέτρες και Χτίσιμο

Ο παππούς μου 15χρονος έφυγε από το σπίτι του στη Σύρο, γιατί δεν άντεχε την πείνα και την κακομεταχείριση του πατριού του. Στην Αθήνα εργάσθηκε σα χτίστης. Με την έμφυτη καλαισθησία και την προκοπή του άρχισε να γίνεται γνωστός και, στα 18 του, έφυγε συστημένος για την τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη όπου ένας πλούσιος έφτιαχνε το αρχοντικό του. Ο εργολάβος είδε το νεαρό που του φυτέψανε για χτίστη, δεν του γέμισε το μάτι και τον έβαλε να χτίζει τα εσωτερικά ντουβάρια. Ο παππούς δεν το χώνεψε. Αυτός ήλθε συστημένος για τους όμορφους εξώτοιχους. Διαμαρτυρήθηκε. Ο εργολάβος συγκατένεψε και τον έβαλε να φτιάχνει τους πίσω τοίχους, που ήταν με την ίδια τεχνοτροπία όπως οι μπροστινοί. Το αφεντικό ήλθε με τον αρχιτέκτονα και πρόσεξε τη διαφορά στο χτίσιμο. Εμπρός προχωρούσε ο τοίχος γρήγορα, πίσω καθυστερούσε, καθώς ο χτίστης καθόταν σταυροπόδι χάμω και πελεκούσε μια μια τις πέτρες να αρμόζουν σωστά η μια με την άλλη. "Ποιο είναι το σωστό;" ρώτησε τον αρχιτέκτονα ο πλούσιος. "Το πίσω", απάντησε αυτός. "Τότε πάρε τη δουλειά από τον εργολάβο και ανάθεσέ τη στο νεαρό!"

Κάθε ανθρώπινο έργο αποτελείται από τα υλικά και τον τρόπο της δόμησής τους. Και φυσικά έχει ένα σκοπό, που βρίσκεται έξω από το έργο και που σ΄ αυτόν πρέπει να προσαρμοσθούν υλικά και τρόπος δόμησης. Τα υλικά πάλι, συνήθως ποικίλλουν, αλλά πρέπει να αρμόζουν το ένα με το άλλο, για να προχωρήσει ορθά το έργο. Ένα ιστορικό, επιστημονικό, φιλοσοφικό, ποιητικό κλπ κείμενο αποτελείται από λέξεις, τα υλικά του, που είναι δομημένες με τέτοιον τρόπο που να εκφράζεται ο σκοπός του συγγραφέα. Οι λέξεις είναι μερικές φορές δύστροπες και μπορεί να μην ταιριάζουν η μια με την άλλη, για να γίνει όπως πρέπει η δόμηση. Τότε πρέπει να πελεκηθούν, να "λαξευθούν", π.χ. με τροποποίηση των καταλήξεών τους, ώστε να μη συναποτελούν ένα αντιαισθητικό σύνολο. Για παράδειγμα, ηχεί σαν παράφωνο να λέω (ή γράφω) "εις την πόλη". Θα πρέπει να πω είτε "εις την πόλιν" ή "στην πόλη". Η παραφωνία, πέρα από την αντιαισθητική εμφάνισή της, εστιάζει πάνω της την προσοχή, αποσπώντας την από το δομημένο σύνολο, που υπηρετεί το σκοπό. Όπως ξεχωρίζει δυσάρεστα μια μύγα μεσ΄ στο γάλα ή ένα μαύρο πρόβατο. Στον ανθρώπινο λόγο, η "λάξευση" των λέξεων γίνεται από αυτό που ονομάζομε γραμματική, ενώ η αρμογή τους, η μια με την άλλη, λέγεται συντακτικό. Από την άλλη, δυο λέξεις μπορεί να έχουν περίπου το ίδιο περιεχόμενο και να χρησιμοποιούνται και οι δύο για να αποφεύγεται η παλιλλογία, που κι αυτή εστιάζει την προσοχή στη λέξη, αντί στο νόημα· όμως και ποτέ δυο λέξεις δεν έχουν ακριβώς την ίδια σημασία, ποτέ δεν συμβολίζουν την ίδια ακριβώς έννοια. Όταν μιλώ για την ένωση οξυγόνου με υδρογόνο προτιμώ να μιλώ για το "ύδωρ", ενώ όταν μιλώ για το ξεδίψασμα που θα μου προσφέρουν τα παιδιά μου όταν θα είμαι κατάκοιτος, προτιμώ να τα ευχαριστώ για το ποτήρι το "νερό" που μου φέρνουν. Όταν θέλω να τονίσω αυτή τη λεπτή διάκριση ανάμεσα στο ύδωρ και το νερό, τίποτε δεν εμποδίζει να χρησιμοποιώ και τις δύο λέξεις στο ίδιο κείμενο. Αντίθετα, το εμπλουτίζει. Τώρα τη θέλω την εστίαση της προσοχής στις λέξεις, για να τονίσω τη διαφορά της μιας από την άλλη, τη σχεδόν, αλλά όχι πλήρως, ταυτόσημη. Όλα αυτά εξυπηρετούν το σκοπό, που είναι έξω από τη γραμματική και το συντακτικό, και είναι η μετάδοση νοημάτων, συναισθημάτων, βουλήσεων, από τον ένα άνθρωπο στον άλλο. Είναι προφανές ότι αν οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες δεν μπορούν να υπηρετήσουν το σκοπό, αυτός προέχει και οι κανόνες πρέπει να αναθεωρηθούν. Ασφαλώς όχι πριν εξαντληθούν οι δυνατότητές τους.

Οι άνθρωποι είμαστε το υλικό μιας κοινωνίας. Η πολιτεία, το τελικό οικοδόμημα, επιλέγει το κατάλληλο υλικό, τον κατάλληλο άνθρωπο για να αρμόζει σε κάθε θέση, έτσι που να υπηρετεί τον τελικό στόχο της. Κι αυτός, όπως σε όλες τις κοινωνίες, και τις φυσικές κάποιων εντόμων, και τις τεχνητές ανθρώπινες, είναι γενικά η δημιουργία αποθηκών για φύλαξη αγαθών και υπηρεσίες που είναι άμεσα στη διάθεση των πολιτών κάθε στιγμή σε περιόδους ανάγκης. Κανένας άνθρωπος δεν είναι ίδιος με έναν άλλο ούτε στο αισθητό, υλικό, σωματικό εγώ τους ούτε στο νοητό, πνευματικό, ψυχικό εγώ τους. Κανένας δεν έχει τα ίδια δακτυλικά αποτυπώματα ούτε το ίδιο DNA, ούτε τις ίδιες σκέψεις, συναισθήματα, βουλήσεις με έναν άλλο. Όμως όλοι, εφόσον ζούμε σε μια κοινωνία, είμαστε υποχρεωμένοι να πειθαρχούμε σε κοινωνικούς ρόλους, που, αν και είναι πολυπληθείς, είναι πάντως πεπερασμένοι. Και οι άνθρωποι πρέπει να "λαξεύονται" για να αρμόζουν με τους άλλους και με το ρόλο τους εξυπηρετώντας τον κοινό κοινωνικό σκοπό. Η "λάξευση" των ανθρώπων γίνεται με την εκπαίδευση και την παιδεία τους. Το σκοπό της κοινωνίας τον διαμορφώνει ο αφέντης της, που είναι άλλοτε ένας μονάρχης, άλλοτε μια εκλεκτή ολιγαρχία και άλλοτε το σύνολο του λαού. Το ποιός είναι συνήθως προτιμότερο να είναι ο αφέντης, το έχω συζητήσει πολλές φορές σε άλλα άρθρα μου.

Σε όλη την παραπάνω διαδικασία, προβάλλεται υπέροχος ο ρόλος του δασκάλου. Κι αυτός δεν πρέπει να διδάσκει μόνο τη γραμματική και το συντακτικό, τις 4 πράξεις και τη γεωμετρία, την ιστορία και τη γεωγραφία, τη φυσικοχημεία και τη βιολογία, αλλά και το πώς συναρμολογούνται όλα αυτά σε ένα σύνολο. Να ανοίξει τις πύλες που οδηγούν στη γνώση και να αφήσει τους μαθητές του να περάσουν μόνοι τους, ή με ελάχιστη δική του βοήθεια, μέσα. Πηδώντας δύο γενιές, ο εγγονός του παππού μου ευτύχησα να έχω έξοχους δασκάλους. Ξεχώρισα δύο φιλολόγους που άφησαν το στίγμα τους στην καρδιά μου. Ο ένας είχε διατελέσει υπασπιστής του διαδόχου Κωνσταντίνου στους Βαλκανικούς πολέμους. Ο άλλος πέρασε αρκετό μέρος της ζωής του στη Μακρόνησο. Με έμαθαν, όσο κι εγώ ενδιαφερόμουν, τα μυστικά της γλώσσας μας. Και μου ενέπνευσαν κάτι κοινό: Να έχω ιδανικά. Διαφορετικά ο καθένας, δεν έχει σημασία, αλλά να έχω ιδανικά, τα δικά μου!

Από κει κι έπειτα, οι σκοποί κάθε κοινωνίας, πέρα από την αυτοεξυπηρέτησή της, οφείλουν να αποσκοπούν σε ένα πανανθρώπινο ιδανικό. Ζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που σημαίνει πως οι μείζονες απειλές, όπως πανδημίες, κλιματική αλλαγή, πυρηνικός κίνδυνος, δεσποτική τεχνολογία, είναι παγκόσμιες.