ΚΛΙΜΑ

Έχω γράψει επανειλημμένα για τη σημασία της γεωγραφίας ενός τόπου στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των κατοίκων του. Οι ορεινές περιοχές ευνοούν τη δημιουργία βοσκών και ληστών, οι νησιωτικές και παράλιες ψαράδων και πειρατών, οι πεδινές γεωργών, τσιφλικάδων και κολλήγων. Η θέση του ακόμη ανάμεσα σε άλλες κοινωνίες συμβάλλει ευνοώντας ή όχι τις επαφές μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων. Η επαγγελματική ενασχόληση όμως διαμορφώνει αντίστοιχες στάσεις και χαρακτήρες που δεν εκδηλώνονται μόνο στο επαγγελματικό ωράριο, αλλά και σε όλο το χρόνο των ανθρώπων. Ο άλλος φυσικός, υπερανθρώπινος παράγοντας που διαμορφώνει τους κατοίκους ενός τόπου είναι το κλίμα του.

Κλίμα ονομάζεται η μέση καιρική κατάσταση ή καλύτερα ο μέσος καιρός μιας περιοχής, που προκύπτει από τις μακροχρόνιες παρατηρήσεις των διαφόρων μετεωρολογικών στοιχείων. Εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες. Ένας είναι μια φυσική ταλάντωση του γήινου κλίματος κάθε πολλές χιλιάδες χρόνια. Ζούμε σε μια περίοδο εξαιρετικά ευνοϊκή, με τους παγετώνες να περιορίζονται μόνο στους πόλους και τις γειτονικές τους περιοχές. Άλλος παράγοντας είναι οι αληγείς άνεμοι, που δεν λήγουν ποτέ. Απαντώνται κυρίως στις θερμές περιοχές γύρω από τον Ισημερινό και έχουν μόνιμη κυρίαρχη διεύθυνση,  στο βόρειο ημισφαίριο βορειοανατολική, ενώ στο νότιο νοτιοανατολική. Αυτοί οφείλονται στο ότι κάποιες περιοχές θερμαίνονται όλο το έτος πολύ περισσότερο από άλλες. Ο αέρας πάνω από τις θερμές ζεσταίνεται, αραιώνει και ο πυκνότερος αέρας από τις ψυχρές περιοχές ρέει να καλύψει το κενό. Η ανατολική κατεύθυνσή τους οφείλεται στην περιστροφή της γης. Τέτοιοι άνεμοι ενδέχεται να μεταφέρουν υδρατμούς και βροχές αν έρχονται από τη θάλασσα ή ξηρασία, αν έρχονται από εκτεταμένες στεριές. Υπάρχουν όμως και οι εποχιακοί άνεμοι, όπως είναι οι μουσώνες και, στον τόπο μας, οι ετησίες (μελτέμια). Οι διαφορές θερμοκρασίας κατά τόπους γίνονται έντονες κάποιους μήνες του έτους και προκαλούν τους εποχιακούς ανέμους. Στην πατρίδα μας η υπερθέρμανση της Αφρικής το καλοκαίρι προκαλεί μετακινήσεις αέρα από το βοριά, που στο Αιγαίο ιδίως πέλαγος γίνονται αισθητές σαν βοριάδες (τραμουντάνες), έντονοι κάποιες ώρες του ημερονυκτίου, ενώ στο Ιόνιο περισσότερο σα βορειοδυτικοί άνεμοι (μαΐστροι). Τέλος, κάθε περιοχή, ανάλογα με τη γεωγραφική διαμόρφωσή της, ορίζει και το τοπικό κλίμα της. Η Ελλάδα χωρίζεται αδρά στα δύο από μια μακρά οροσειρά που ξεκινά από τις Άλπεις, επεκτείνεται στην Πίνδο και πιο κάτω στη δυτική Πελοπόννησο. Οι υγροί άνεμοι που έρχονται από την Αδριατική θάλασσα αναγκάζονται να ανέλθουν στα ύψη της οροσειράς, όπου ψύχονται και γίνονται βροχή που πέφτει. Η υγροποίηση των υδρατμών αυξάνει τη θερμοκρασία του αέρα που συνεχίζοντας την πορεία του ανατολικά κατεβαίνει από τα βουνά και θερμαίνεται κι άλλο. Έτσι η δυτική Ελλάδα έχει πολλές βροχές, ενώ ανατολικά από την οροσειρά χαρακτηρίζεται από ξηρό και θερμό κλίμα, ώσπου να φθάσει κοντά στα παράλια του Αιγαίου και να επηρεασθεί από την επίδραση του θαλασσινού νερού. Το νερό έχει μεγάλη θερμική χωρητικότητα, έτσι που μπορεί να αποθηκεύει τη θερμότητα και να την αποδίδει, χωρίς μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας του. Τα νησιά του Αιγαίου ζουν κάτω από την επίδραση αφενός της θάλασσας και αφετέρου των μελτεμιών τους.

Η Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ευλογημένη τόσο από γεωγραφική όσο και από κλιματολογική άποψη. Οι υπερβολικά θερμές περιοχές, ανάλογα με την υγρασία τους, γίνονται είτε ζούγκλες είτε έρημοι. Η ανάπτυξη των ανθρώπων γίνεται ανάλογα με το έργο που είναι υποχρεωμένοι να κάνουν για να επιβιώνουν. Η ζούγκλα παρέχει έτοιμη την τροφή σε καρπούς και θηράματα, αλλά μέσα σ΄ αυτήν οι άνθρωποι κινδυνεύουν από ποικίλα θηρία. Έτσι, δεν χρειάζεται να εργασθούν, να επινοήσουν εργαλεία, να αναπτυχθούν τελικά σε κοινωνίες για να τραφούν. Η προσοχή τους στρέφεται στην αναζήτηση καρπών και θηραμάτων, καθώς και στο να αποφύγουν να γίνουν οι ίδιοι λεία άλλων θηρευτών. Αντίθετα, στις ερήμους και στους πόλους, οσοδήποτε και αν εργασθούν, δεν μπορούν να αυξήσουν την παραγωγή χρήσιμων αγαθών. Οι πολιτισμοί αναπτύσσονται μόνο στα εύκρατα κλίματα, όπως είναι το δικό μας.

Το κλίμα όμως επεμβαίνει περισσότερο στον τρόπο της ζωής μας. Αντίθετα από βορειότερες, επίσης εύκρατες, χώρες, το κλίμα μας είναι γενικά θερμότερο, με υγρασία που κυμαίνεται χωρίς ακραίες τιμές, για μακρό τουλάχιστον διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι, αντίθετα από άλλες περιοχές, παρακινούνται να ζουν περισσότερο έξω παρά μέσα στα σπίτια τους. Δηλαδή ο κύριος τόπος ανθρώπινων δραστηριοτήτων έξω από το αυστηρά παραγωγικό χρόνο (βοσκή, καλλιέργεια της γης) ήταν πάντοτε η αγορά, όχι μέσα σε ένα οίκημα. Αντίθετα από τις βόρειες χώρες, με τα πολυτελή μέγαρα που έχουν για σπίτια τους, είτε είναι ιδιοκτήτες τους είτε υπηρέτες τους, οι Έλληνες δημιουργούσαν πολυτελή κτίσματα κυρίως δημόσια. Αγορές, ναούς, θέατρα, στάδια, γυμναστήρια μάλλον παρά παλάτια. Τα σπίτια τους περιορίζονταν στο να τους προσφέρουν καταφύγιο από τις καιρικές συνθήκες, που σπάνια και για περιορισμένες περιόδους ήταν τόσο αντίξοες που να εμποδίζουν τις εξόδους τους. Τα σπίτια του Περικλή, του Αλκιβιάδη, του Σωκράτη δεν διέφεραν ουσιαστικά από όλων των άλλων. Συνέπεια ήταν ότι οι Έλληνες βρίσκονταν σε διαρκή επαφή με τους συμπολίτες τους, προτρέπονταν έτσι να συζητούν ο ένας με τον άλλον, να αναπτύσσουν το λόγο τους και να γίνονται πολιτικά όντα. Το κλίμα επηρεάζει την προσωπικότητά μας όχι με κάποιον υπερφυσικό, ψυχολογικό, τρόπο, αλλά υποχρεώνοντάς μας να συνηθίζουμε μια συγκεκριμένη συμπεριφορά.

Μετά την απελευθέρωσή μας, προσπαθήσαμε να μιμηθούμε την προηγμένη Δύση, να έχουμε παλάτια για τους πλουσίους, αλλά και κάθε ευκατάστατος προσπαθούσε να έχει ένα σπίτι ωραιότερο από τους γείτονές του. Για να φτιάξουμε την κατοικία μας, απευθυνόμαστε σε ένα αρχιτέκτονα. Αυτός νοιάζεται περισσότερο να κατασκευάσει ένα θαυμάσιο μέγαρο, παρά ένα λειτουργικό οίκημα. Τελικά, οικοδομούμε ό,τι πληρώσαμε για να το φτιάξουμε. Το επιπλώνομε ακριβά και το στολίζομε με πίνακες ή και αγάλματα, το κάνομε πανέμορφο. Και, κάθε βράδυ, αντί να καθίσουμε να απολαύσουμε το ωραίο κτίσμα μας, βγαίνομε έξω να συναντήσουμε και διασκεδάσουμε με τους φίλους μας, στις αγοραίες περιοχές. Οι παραδοσιακές συνήθειες του χωριού έχουν εγκαταλειφθεί. Εκεί, οι άνθρωποι συναντιόνταν στις αυλές τους ή, με βεγγέρες το χειμώνα καθένας μέσα στο σπίτι ενός φίλου. Συναντιόνταν επίσης στο μόνο δημόσιο κτίσμα που ήταν κατασκευασμένο με πολύ γούστο, στην εκκλησία, κάθε Κυριακή. Εκεί, με την καθοδήγηση του μόνου εγγράμματου στην περιοχή, του παπά, αλλά και στο περιαύλιο του ναού χωρίς καμιά επίβλεψη, ελεύθερα, προσπαθούσαν συζητώντας να λύσουν τα προβλήματα που απασχολούσαν την κοινότητά τους.