Χειραγώγηση της ελευθερίας

Πολύ γενικά, Ελευθερία = Μπορώ - Θέλω. Όσο περισσότερα μπορώ κι όσο λιγότερα θέλω, τόσο πιο ελεύθερος είμαι. Το σχήμα αυτό όμως είναι στατικό. Τόσο το Θέλω όσο και το Μπορώ μεταβάλλονται. Το Μπορώ αυξάνεται με τη σωματική και την πνευματική άσκηση. Και το κυριότερο κίνητρο για να ασκούμαι είναι να Θέλω. Το Θέλω είναι μόνο νοητό. Καθώς το νοητό Εγώ μας είναι άβατο, προσιτό μόνο στον εαυτό του, θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος πως το Θέλω εξαρτάται αποκλειστικά από εκείνον που το νοεί. Αυτή είναι η ελευθερία της βούλησης. Είναι;

Οι περιορισμοί στο Θέλω του αισθητού, σωματικού, Εγώ μας είναι οι νόμοι του φυσικού κόσμου. Αυτοί δεν μεταβάλλονται με κανένα τρόπο. Μου μένει αφενός να προσαρμόζομαι και αφετέρου να προσπαθώ να τους αντισταθμίσω. Φωτιά για το κρύο, τροχός για την τριβή κλπ. Οι περιορισμού στο Θέλω του κοινωνικού Εγώ είναι οι νόμοι της κοινωνίας. Αυτοί είναι εξίσου αντικειμενικοί όπως και οι φυσικοί, αλλά μπορώ, έστω στο ελάχιστο, να τους επηρεάζω. Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο μετέχω στη διαμόρφωσή τους. Τι γίνεται όμως με τους περιορισμούς στο Θέλω του νοητού Εγώ; Υπάρχουν;

Το νοητό Εγώ, αν και άβατο για τον έξω κόσμο, εφάπτεται, ωστόσο, μ΄ αυτόν. Η είσοδός του που διαμορφώνεται σε Γνώση, φιλτράρεται διαμέσου των αισθήσεών μας, ενώ η Βούλησή μας εκδηλώνεται στο περιβάλλον μας διαμέσου των μυών και των αδένων μας, με κίνηση και/ή έκκριση. Επομένως, η βούλησή μας επηρεάζεται από, και επηρεάζει, το περιβάλλον μας. Άρα, δεν έχομε ελεύθερη βούληση;

Η βούλησή μας διαμορφώνεται διττά. Αφενός με προαίρεση, από τις γνώσεις μας δηλαδή, τελικά από τον έξω κόσμο. Αφετέρου με όρεξη από αυτοδιέγερση (προαίρεση και όρεξη είναι Αριστοτελικοί όροι). Το συναίσθημα, που συνδέει τη γνώση με τη βούληση, μαζί με τη βούληση, ταλαντώνονται περιοδικά. Περιοδικά θέλω να φάω, να πιω, να κάνω έρωτα κλπ. Και η ένταση της επιθυμίας μου καθορίζεται από το συναίσθημά μου, που διαρκώς εντείνεται ως μια κρίσιμη τιμή, οπότε η βούλησή μου εκδηλώνεται με σωματική πράξη, τρώω, πίνω, κάνω έρωτα κλπ. Εξάλλου, το συναίσθημά μας στρέφει την προσοχή μας προς τον έξω κόσμο, θετικά ή αρνητικά, ανάλογα με τα ερεθίσματα που δεχόμαστε. Οι ουδοί (=κατώφλια), οι κρίσιμες τιμές στις οποίες διεγείρεται η βούληση να εκδηλωθεί σε πράξη, εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους. Αυτή είναι λοιπόν η ελευθερία της βούλησής μας; Όμως οι ουδοί δεν είναι σταθεροί. Μια σειρά από εξωγενή ερεθίσματα μεταβάλλει τις ευαισθησίες μας, τους ουδούς, έτσι που αλλιώς αντιδρούμε όταν είμαστε εκνευρισμένοι και αλλιώς, στο ίδιο ερέθισμα, όταν είμαστε ήρεμοι.

Οι αντιδράσεις μας σε ερεθίσματα του περιβάλλοντός μας γίνονται με αντανακλαστικά που είναι συγγενή, γεννιόμαστε μ΄ αυτά, ή επίκτητα, τα αποκτούμε όσο ζούμε με το μηχανισμό των εξαρτημένων αντανακλαστικών. Οι αντανακλαστικές διαδρομές στο νευρικό μας σύστημα είναι αρκετά στεγανές, αλλά όχι πλήρως. Τα ποικίλα εσωτερικά κυκλώματα εφάπτονται, εντελώς ανεξέλεγκτα στο όνειρο, λιγότερο στη εγρήγορση, και σχηματίζουν νέα κυκλώματα, τη φαντασία. Ο λόγος ελέγχει τη φαντασία και έτσι σχηματίζεται ο σκοπός, που είναι μοναδικά ανθρώπινη ιδιότητα, αφού και ο λόγος, προϊόν της δυνατότητάς μας να σχηματίζουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, είναι μοναδικά ανθρώπινη δυνατότητα.

Τελικά, αν ενεργώ όπως επιτάσσει η προαίρεσή μου, προφανώς δεν είμαι ελεύθερος, αφού οι ενέργειές μου υπαγορεύονται από το περιβάλλον μου. Αλλά και όταν λειτουργώ όπως μου υπαγορεύει η αυτοδιεγειρόμενη όρεξή μου, πάλι δεν είμαι ελεύθερος. Δεν είμαι ελεύθερος όταν τρώω, πίνω, κάνω έρωτα, αφοδεύω όποτε και όπου νάναι. Έπειτα υπάρχουν και επίκτητες, παθολογικές ορέξεις, όπως η περιοδική ανάγκη για λήψη ναρκωτικών ή για ποικίλες έξεις, όπως τα τυχερά παιχνίδια. Όλα αυτά μπορούν να αποτελούν κωλύματα στην επιδίωξη του σκοπού μου. Και ελευθερία δεν σημαίνει μόνο αρνητικά να μην κάνω ό,τι θέλουν οι άλλοι, αλλά και θετικά να κάνω ό,τι θέλω εγώ (I. Kant). Μένει να δούμε πόσο "ελεύθερος" είναι ο σχηματισμός στόχων. Προϊόν του συνδυασμού προαίρεσης, ορέξεων και τυχαίας φαντασίας, είναι πραγματικά το πιο ελεύθερο στοιχείο της βούλησής μας. Η εμμονή στο σκοπό μας, παρά τις πιέσεις των ορέξεών μας και τις επιδράσεις των εξωγενών ερεθισμάτων σημαίνει ελευθερία. Ένας αμετακίνητος σκοπός αποτελεί πίστη. Ωστόσο, είναι και ο σχηματισμός σκοπού πραγματικά απόλυτα ελεύθερος;

Όπως είδαμε οι ουδοί, οι κρίσιμες τιμές του συναισθήματος που όταν επιτευχθούν η βούληση αρχίζει να υλοποιείται, μεταβάλλονται από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος, κατά τρόπο ημιμόνιμο. Οι ποικίλες ορέξεις και φαντασίες μας λοιπόν επηρεάζονται από το φυσικό, αλλά και από το έλλογο (κοινωνικό) περιβάλλον μας. Κοινωνικοί περιορισμοί μας εμποδίζουν να αφοδεύσουμε στη μέση της πλατείας.

Η εκπληκτική, ιδίως τεχνολογική, πρόοδος του αιώνα μας έχει επιτύχει πρωτοφανή ελευθερία του αισθητού Εγώ, με παράταση της ζωής, μείωση της πείνας διεθνώς, σεξουαλική ικανοποίηση κλπ. Η επίδραση της κοινωνίας πάνω στο άτομο χειραγωγώντας το, ελέγχοντας δηλαδή το σχηματισμό σκοπών του καθενός, γίνεται με πολλούς τρόπους. Ένας είναι η δικαιοσύνη, το επίσημο δίκαιο. Άλλος είναι η ηθική, η περιρρέουσα ασαφής βούληση της κοινωνίας, που αυτοενισχύεται. Όταν κάτι "όλοι το λένε" πιστεύομε πως έτσι είναι, χωρίς να νοιαζόμαστε να το τεκμηριώσουμε με αυστηρά κριτήρια, διασταυρώνοντάς το με άλλες πληροφορίες εμπειρικές και νοητές. Τα ΜΜΕ εισβάλλουν ακόμη και στο άδυτο της κατοικίας μας και μας εφοδιάζουν εκλεκτικά με εκείνες τις πληροφορίες που επιλέγει η εξουσία. Η χειραγώγηση γίνεται δημιουργώντας πίστεις. Άρχοντες στην εξουσία μπορεί να είναι όλος ο δήμος, εκ περιτροπής, με κλήρωση, όπως γίνεται με τους ενόρκους στα ποινικά κυρίως δικαστήρια. Αυτό ίσχυε στην Αθηναϊκή βουλή. Συνήθως όμως, άρχοντες στην εξουσία είναι μια ολιγαρχία, που μας παρουσιάζεται με ποικίλες μορφές, αλλά είναι πάντοτε ολιγαρχία. Στα σύγχρονα πολιτεύματα μας κυβερνούν εκπρόσωποι των ποικίλων συμφερόντων, από τους οποίους εμείς επιλέγομε κάποιους στις εκλογές. Αυτοί είναι τα πιο ανελεύθερα άτομα της κοινωνίας, υποχρεωμένοι, αν θέλουν να επανεκλεγούν, να ενεργούν όπως τους επιβάλλει το κόμμα τους, αλλά και τα οικονομικά, επικοινωνιακά, εκκλησιαστικά κλπ συμφέροντα που εμπλέκονται σε ένα ολιγαρχικό εξουσιαστικό δίκτυο. Αυτοί προσπαθούν να εξουδετερώσουν κάθε άλλη μορφή επηρεασμού της, ακόμη και της οικογένειας. Η πρόταση πως κάθε λαός είναι αυτός υπεύθυνος για τη μοίρα του είναι κυνική κάλυψη των ευθυνών της κρατούσας ολιγαρχίας. Μια μεταφυσική πίστη μπορεί να αντισταθεί στη χειραγώγηση του περιβάλλοντός μας, αλλά και αυτή διαμορφώνεται από τους αυτοπροσδιοριζόμενους εκπροσώπους της εκκλησίας.