Φυσικά και τεχνητά προνόμια

Να το ξεκαθαρίσω εξαρχής. ΔΕΝ υπάρχουν φυσικά προνόμια. Ο ψηλός τρέχει πιο γρήγορα­­, μπορεί να κυνηγά πιο εύκολα τη λεία του και να φεύγει από τα επικίνδυνα θηρία, αλλά ο κοντός κινείται πιο εύκολα στα λαγούμια και στις σπηλιές. Δεν υπάρχουν φυσικά προνόμια, υπάρχουν άπειρες φυσικές ποικιλίες. Το περιβάλλον όμως στο οποίο ζει ο άνθρωπος είναι εκείνο που μια ποικιλία την κάνει προνομιούχο και άλλη υποδεή. Επιπλέον ο άνθρωπος ζει και σε ένα ανθρωπογενές περιβάλλον, το έλλογο της κοινωνίας. Η δομή της κοινωνίας είναι ιεραρχική, με ρόλους που κάποιοι είναι πιο προνομιούχοι από άλλους. Κάποιοι διατάζουν και κάποιοι υπακούν. Τι θα πει αυτό; Ο ένας εξαρτάται από τον άλλον. Ο δεσπότης δεν μπορεί να ζήσει χωρίς το δούλο. Και αντιστρόφως. Το προνόμιο του αφέντη έγκειται στο ότι αυτός κάνει το ξεκούραστο μέρος του έργου, το πνευματικό, ενώ ο δούλος το κουραστικό, το χειρωνακτικό. Ξεκούραστο θεωρείται το πνευματικό έργο, διότι ο εγκέφαλος μας, το όργανο που μας είναι απαραίτητο για να σκεφτόμαστε, καταναλώνει βέβαια περισσότερη ενέργεια για το βάρος του από όλα τα άλλα όργανα του σώματός μας, αλλά δεν αυξάνει την κατανάλωση όταν εργάζεται, επομένως η σκέψη δεν εξαντλεί. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Το δημιουργικό έργο επιστρατεύει απαραίτητα την προσοχή. Και η προσοχή είναι η μόνη πνευματική λειτουργία που υφίσταται κόπωση. Μπορούμε, κι αυτό με διαλείμματα, να εστιάζουμε την προσοχή μας εκούσια σε κάποιο σημείο για ως τρεις ώρες περίπου. Μετά πρέπει να ξεκουραστεί το πνεύμα μας, συχνά με ύπνο.

Παρά την ύπαρξη ιεράρχησης στην κοινωνία, η τεράστια ποικιλία κοινωνικών ρόλων και σωματικών και ψυχικών ποικιλιών επιτρέπει σε κάθε άνθρωπο να είναι πιο κατάλληλος από τους άλλους για κάθε ρόλο. Αν είναι δυο υποψήφιοι για μια δημόσια θέση, θα έλεγε κανένας ότι πρέπει να επιλεγεί ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου μάλλον παρά ο σκουπιδιάρης. Αν όμως η θέση είναι αυτή του δημοτικού οδοκαθαριστή, ε, πώς να το κάνουμε, καταλληλότερος είναι ο σκουπιδιάρης και αυτός μάλλον παρά ο πρύτανης πρέπει να προσληφθεί. Δίκαιο από αυτή τη σκοπιά είναι κάθε ρόλο να τον αναλαμβάνει ο καταλληλότερος γι΄ αυτόν μάλλον παρά ο γενικά πιο προνομιούχος. Καταλληλότερος σημαίνει πως θα επιτελεί το απαιτούμενο έργο με τον καλύτερο γενικά τρόπο προς όφελος του συνόλου. Άλλο θέμα είναι το πώς αμείβεται αυτό το έργο, έτσι που καθένας να έχει τόσες απολαβές όσες του επιτρέπουν να κάνει όσο γίνεται ό,τι θέλει στο νοητό, ελεύθερο δηλαδή, ωράριο της μέρας του, με μόνο περιορισμό να μην εμποδίζει άλλους να κάνουν ό,τι εκείνοι θέλουν.

Τεχνητά προνόμια είναι εκείνα που προσφέρει η κοινωνία σε κάποιους ανεξάρτητα από τις ικανότητές τους. Οι ικανότητες μπορούν βέβαια να είναι φυσικές, μυική ισχύς, ομορφιά, ευφυΐα κλπ, ή και επίκτητες, από παιδεία. Τεχνητά προνόμια είναι εκείνα που προκύπτουν από διαφορές έξω από τις ικανότητές τους, όπως είναι η καταγωγή, η συμμετοχή σε κάποια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα, ο πλούτος κλπ. Ο Rousseau διατύπωσε πρώτος επίσημα πως η κοινωνία είναι άδικη διότι δίνει περισσότερα δικαιώματα στους προνομιούχους, που, προφανώς, τα προνόμιά τους δεν τα όφειλαν στις φυσικές ή επίκτητες ικανότητές τους.

Και τώρα έρχομαι σε πιο ευαίσθητα σημεία. Περιορισμός στην υλοποίηση της βούλησής μου είναι, όπως λέγαμε, η βούληση των άλλων. Ως ποιο σημείο; Εγώ θέλω να κυκλοφορώ ελεύθερος και να κάνω ό,τι θέλω. Η κοινωνία όμως, νόμιμα, με τα δικαστήριά της, θέλει να με κλείσει στη φυλακή. Είναι δίκαιο αυτό; Το να συμπεριφέρεται διαφορετικά η κοινωνία σε κάποιους από ό,τι σε άλλους, για οποιονδήποτε λόγο, μήπως είναι άδικό, ρατσισμός; Ο Αριστοτέλης δήλωνε με σαφήνεια: "Εἰ γὰρ καὶ ταυτὸν ἐστιν (τἀνθρώπινον ἀγαθὸν ἑνὶ καὶ πόλει, μεῖζον γε καὶ τελειότερον τὸ της πόλεως φαίνεται καὶ λαβεῖν καὶ σώζειν". Η βούληση της πολιτείας, των πολλών, υπερτερεί έναντι εκείνης του ενός. Μια τέτοια στάση που δίνει απεριόριστο δικαίωμα στην πολιτεία να επιβάλλεται στο άτομο θα οδηγούσε ίσια σε ολοκληρωτικό καθεστώς, αν δεν συμπλήρωνε αλλού ο ίδιος ότι "Ἀπάντων γὰρ αὐτὸς αὐτὸν πεποίηκεν ὁ δῆμος κύριον καὶ πάντα διοικεῖται ψηφίσμασι καὶ δικαστηρίοις, ἐν οἷς ὀ δῆμος ἐστίν ὀ κρατῶν". Η απόφαση πρέπει να έχει ληφθεί νόμιμα, από τον ίδιο το λαό, από νομοθετικά και δικαστικά σώματα στα οποία υπάρχει γνήσια εκπροσώπηση του δήμου.

Ακόμη κι έτσι όμως το δίλημμα μπορεί να υπάρχει. Τι γίνεται όταν κάποιος θέλει να αυτοκτονήσει; Κανέναν δεν βλάπτει. Έχουν λόγο πάνω σ΄ αυτό οι άλλοι; Οι περιπτώσεις ποικίλλουν. Η πιο συνηθισμένη είναι η αυτοχειρία από κατάθλιψη. Η κατάθλιψη όμως είναι νόσος στην οποίαν η ελεύθερη βούληση έχει καταργηθεί. Επομένως, μου φαίνεται δικαιολογημένο να επέμβει δραστικά η κοινωνία, διαμέσου των γιατρών, για να εμποδίσουν την αυτοχειρία. Όταν θα έχει ιαθεί από την κατάθλιψη ο άρρωστος, δεν θα θέλει πια να θέσει τέρμα στη ζωή του. Σε άλλες περιπτώσεις δεν είμαι βέβαιος αν ισχύει αυτό. Τέτοιες είναι π.χ. όταν ο αυτόχειρας προκρίνει τον τερματισμό της ζωής του από μια κατάσταση που δεν μπορεί να αποφευχθεί, σε μια ανίατη νόσο με πόνους ή σε μια αυτοκτονία ενός αιχμαλώτου που γλιτώνει έτσι το βασανισμό.

Όμως δεν τελειώνομε. Κάποιος δεν αυτοκτονεί, αλλά προτιμά να είναι εκτεθειμένος σε ένα κίνδυνο παρά να υποβληθεί σε περιορισμό που άλλοι εύκολα τον υφίστανται. Ως εδώ, δεν μας πέφτει λόγος. Έχει νου και ελεύθερη βούληση και η απειλή είναι έμμεση, όχι παρούσα. Και προχωρώ. Κάποιος δεν θέλει να εμβολιασθεί για μια νόσο στη διάρκεια μιας πανδημίας. Νομίζω ότι θα ήταν δικαίωμά του, αν ο ίδιος δεν γινόταν κίνδυνος για τους άλλους. Αν όμως, μη εμβολιαζόμενος, γίνεται για τους άλλους απειλή σημαντικά μεγαλύτερη από όσο οι εμβολιασμένοι. λυπάμαι, αλλά η βούληση των πολλών υπερτερεί έναντι της δικής του. Αρκεί η απόφαση να έχει ληφθεί από ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του δήμου, π.χ. με ένα νόμο ψηφισμένο από βουλή που αποτελείται από βουλευτές κληρωμένους από το σύνολο, ενώ η παράβαση του νόμου θα κρίνεται από ένα ποινικό δικαστήριο ενόρκων, πάλι κληρωμένων από το σύνολο του δήμου. Σε μια τέτοια βουλή θα μετείχαν και όσοι δεν επιθυμούν να εμβολιασθούν. Δεν είναι τώρα ρατσισμός, αν στην ομάδα των αντιεμβολιαστών επιβληθούν περιορισμοί που δεν τίθενται στους εμβολιασμένους. Κάτω από αυτούς τους όρους, και ο αριθμός των αντιεμβολιαστών θα ήταν ασφαλώς μικρότερος.