Απώλεια

Θεμελιώδη υπαρξιακά ρήματα είναι τα: έχω, είμαι και θέλω. Εγώ ο αισθητός, η υλική υπόστασή μου σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον μου, είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός έχω και Εγώ ο κοινωνικός, η κοινωνική υπόστασή μου σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον μου, είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός θέλω. Εγώ ο αισθητός περιλαμβάνω ό,τι Εγώ ο νοητός εννοώ με την κτητική αντωνυμία "MOY". Εγώ είμαι το σώμα ΜΟΥ που περικλείεται από το δέρμα ΜΟΥ, είμαι τα ποικίλα όργανά ΜΟΥ, η καρδιά, το συκώτι, ο εγκέφαλός ΜΟΥ, τα πόδια ΜΟΥ, όλα αυτά νευρικά και λειτουργικά συνδεδεμένα μεταξύ τους, αλλά είμαι και τα στεντ στα στεφανιαία ΜΟΥ, η τεχνητή οδοντοστοιχία ΜΟΥ, το ξύλινο ποδάρι ΜΟΥ, γιατί είμαι ακρωτηριασμένος, που συνδέονται λειτουργικά, όχι νευρικά, με το υπόλοιπο σώμα μου. Και είμαι ακόμη, αφού χρησιμοποιώ την κτητική αντωνυμία, η οικογένειά ΜΟΥ, η περιουσία ΜΟΥ, η πατρίδα ΜΟΥ, για τα οποία, ωστόσο, αναγνωρίζω πως μπορεί να υπάρχουν και άλλοι συνιδιοκτήτες. Το σημαντικό είναι πως ό,τι έχω το κάνω ό,τι θέλω, το μεταχειρίζομαι, το υπερασπίζομαι από άλλους, αλλά μπορώ ακόμη και να το καταστρέψω. Προπάντων, αν το στερηθώ, Εγώ ο νοητός υποφέρω.

Η απώλεια έχει πάντοτε ένα τραγικό στοιχείο. Είτε για αντικείμενο μιλάμε είτε για ένα πρόσωπο, αυτό είναι ένα μέρος του Εγώ μας, ένα μέρος του εαυτού μου. Η απώλειά του με κάνει να υποφέρω, μερικές φορές αφάνταστα, καθώς η λειτουργική σύνδεσή του με εμένα μπορεί να είναι ζωτική, υπαρξιακή. Αρκετοί είναι εκείνοι που, επειδή έχασαν κάτι ζωτικό γι΄ αυτούς, έχασαν και τη ζωή τους. Κάποιοι αυτοκτόνησαν επειδή πτώχευσαν, έχασαν την περιουσία τους και η Πηνελόπη Δέλτα αυτοκτόνησε επειδή έχασε την πατρίδα της. Αγαπώ σημαίνει ότι γίνομαι ένα με ό,τι αγαπώ. Κι η αφομοίωση έχει διττή σημασία. Αγαπώ το παιδί μου και είμαι έτοιμος να θυσιασθώ γι΄ αυτό, είναι το παιδί ΜΟΥ. Αλλά αγαπώ και το κατσικάκι ΜΟΥ, και είμαι έτοιμος να το σφάξω και να το φάω. Τρώγοντάς το, ενώνομαι μαζί του, το αφομοιώνω, όπως ενώνομαι διαμέσου της αγάπης με ό,τι άλλο αγαπώ, αλλά στην κτητική αγάπη μηδενίζω την ύπαρξη του αγαπώμενου πράγματος. Άλλες φορές, δεν φθάνω στην απώλεια της ύπαρξής μου, αλλά μόνο, ενός μέρους μου, διότι η παρουσία του είναι επιβλαβής, απειλητική. Το πόδι ΜΟΥ μολύνθηκε και έπαθε γάγγραινα, που τείνει να καταλάβει ολόκληρο τον οργανισμό ΜΟΥ. Η μόνη ελπίδα για να σωθώ είναι ο ακρωτηριασμός. Υποφέρω, αλλά τον κάνω εκούσια. Το ίδιο εκούσια, υποβάλλομαι σε κολεκτομή, διότι το παχύ έντερό ΜΟΥ ανέπτυξε καρκίνο. Μου μένουν αναπηρίες, αλλά ζω! Στις τελευταίες συνθήκες η οδυνηρή απώλεια ενέχει στοιχεία ανακούφισης, λύτρωσης. Και τέτοια ανακούφιση μπορεί να έχει ατομική ή και κοινωνική σημασία.

Ο Αριστοτέλης στα μέλη της οικογένειας περιλάμβανε τον πατέρα, τη μητέρα, τα τέκνα και τους δούλους. Η συζυγική σχέση άνδρα και γυναίκας, γαμική, αντιστοιχεί στην πολιτική μορφή εξουσίας. Ελεύθερα, αλλά άνισα τα μέλη της. Η σχέση πατέρα-τέκνων, τεκνοποιητική, αντιστοιχεί στη βασιλική μορφή εξουσίας. Η σχέση δεσπότη-δούλου αντιστοιχεί στη δεσποτική μορφή εξουσίας. Ο Σταγειρίτης θεωρεί ότι ο δούλος είναι ανθρώπινο ον, με περιορισμένο λόγο όμως, τόσον όσος του αρκεί για να αντιλαμβάνεται τι τον διατάσσει ο κύριός του και να το εκτελεί. Ο δεσπότης σκέφτεται, ο δούλος χειρωνακτεί. Έναντι αυτού, ο αφέντης εξασφαλίζει στο δούλο τροφή, στέγη, ένδυση και υπεράσπιση έναντι ξένων που θέλουν να τον βλάψουν. Η κατάσταση ήταν χειρότερη στη Ρωμαϊκή εποχή, όταν ο δούλος θεωρούνταν πράγμα, res, που χρησιμοποιείται, αγοράζεται, καταστρέφεται. Και ακόμη χειρότερη ήταν η κατάσταση στην περίοδο της αποικιακής δουλείας, όταν π.χ. στις νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ, υπήρχαν ακόμη και εκτροφεία δούλων, όπου οι γυναίκες γεννούσαν και μεγάλωναν τα παιδιά τους για να πουληθούν δούλοι. Κι όμως, κάποτε η δουλεία καταργήθηκε, επίσημα τουλάχιστον, διότι τα ίχνη της εξακολουθούν να υπάρχουν. Αξίζει να σημειωθεί η Ελληνική πρωτοπορία, αφού η δουλεία στον τόπο μας καταργήθηκε με το πρώτο Σύνταγμα 1822. Συγκριτικά Αγγλία 1833, ΗΠΑ 1865. Οι δούλοι όμως ήταν κτήμα του αφέντη τους, τους είχε αυτός. Γιατί καταργήθηκε το σύστημα; Καταργήθηκε, για παρόμοιο λόγο, που δεχόμαστε να μας γίνει ακρωτηριασμός. Η διατήρηση της δουλείας είχε γίνει είτε ιδιαίτερα δαπανηρή, τόσο που η συντήρηση των δούλων δεν αντιστάθμιζε τα οφέλη από τη διατήρησή της, ή και επιβλαβής, όταν άρχιζαν εξεγέρσεις των δούλων.

Επανέρχομαι στο τραγικό προσωπικό επίπεδο. Η απώλεια δεν αποκλείεται κάποιες φορές να συνοδεύεται με ανακούφιση, καθώς το υλικό και προπάντων ψυχικό κόστος της συντήρησής του κτήματος γίνεται μεγαλύτερο από την ωφέλεια και την απόλαυση της κατοχής του. Υπάρχει, ωστόσο, η συνένωση υπάρξεων με αγάπη. Κάποια κτητικότητα υπάρχει πάντοτε σε κάθε αγάπη, όταν λέω "η αγαπημένη ΜΟΥ". Ωστόσο, ξεχωρίσαμε ήδη την καθυπεροχήν κτητική από τη δημιουργική αγάπη, που στην τελευταία υπάρχει απόλυτος σεβασμός στην υπόσταση του αγαπώμενου προσώπου με δυνητική πιθανότητα δημιουργίας, νέας ύπαρξης ή νέου έργου. Δεν παύει, ωστόσο, το ενδεχόμενο, ακόμη και σε τέτοιες περιπτώσεις, η απώλεια, οσοδήποτε επώδυνη και αν είναι, να είναι λυτρωτική. Το αγαπώμενο πρόσωπο πάσχει βαριά, επώδυνα και ανίατα. Ο θάνατος πλησιάζει ακάθεκτος, αλλά καθυστερεί και το πρόσωπο υποφέρει· κι εγώ, που το αγαπώ, πονώ μαζί μ΄ αυτό. Η απώλειά του θα είναι έσχατα οδυνηρή, όπως κάθε απώλεια, όμως λυτρωτική. Η ακραία περίπτωση αφορά την επώδυνη και ανίατη δική ΜΟΥ πάθηση. Η ζωή ΜΟΥ είναι απόλυτα, μοναδικά δική ΜΟΥ, αφορά και το μοναδικό, νοητό Εγώ ΜΟΥ. Η απώλειά της θα είναι συνάμα λυτρωτική και οδυνηρή. Ή μήπως όχι; "Τὸ φρικωδέτερον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθέν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδὴ περ ὃταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὃταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ΄ ἡμεῖς οὐκ ἐσμὲν" (Επίκουρος, κατά Διογένη Λαέρτιο). Το φριχτότατο λοιπόν αυτό κακό, ο θάνατος, δεν πρέπει να μας σκοτίζει, γιατί όσο εμείς υπάρχομε, ο θάνατος δεν υπάρχει, κι άμα έρθει ο θάνατος, εμείς δεν υπάρχομε. Σε τέτοιες περιπτώσεις η απώλεια της ζωής είναι λυτρωτική! Οδυνηρή μπορεί να είναι η μεταβατική διαδικασία. Δικαίως, λοιπόν, ευχόμαστε: "Χριστιανὰ τὰ τέλη τῆς ζωῆς ἡμῶν, ἀνώδυνα, ἀνεπαίσχυντα, εἰρηνικά, καὶ καλὴν ἀπολογίαν τὴν ἐπὶ τοῦ φοβεροῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ, αἰτησώμεθα". Θλιβερή προσπάθεια παρηγοριάς στις προσωπικές μας απώλειες! Όσο αναπόφευκτη είναι η υπαρξιακή απώλεια, ο θάνατος, τόσο ισχυρή είναι η δύναμη της ζωής, που μας κάνει να προσπαθούμε.