Η παγίδα του διχασμού

Όποιος νοιώθει πως είναι πιο ισχυρός από έναν άλλον, επιδιώκει να αναμετρηθεί μαζί του, για να τον νικήσει και να αποκτήσει αυτός ό,τι έχει ο άλλος. Ανταγωνισμός, όπως στην πάλη και στην πυγμαχία. Σ΄ αυτή του την προσπάθεια μπορεί να βρεθεί σε ένα περιβάλλον άμιλλας. Σε τέτοιο περιβάλλον προωθείται ο αγώνας, όχι ο ανταγωνισμός. Δίνεται η δυνατότητα σε όλους τους δρομείς να ξεκινήσουν την ίδια στιγμή από το ίδιο σημείο και να τρέξουν όσο πιο γρήγορα μπορούν. Νικητής θα είναι ο πρώτος, αλλά ηττημένος δεν υπάρχει. Αν κάποιος τερματίσει πρώτος έχοντας βάλει τρικλοποδιά στον συνδρομέα του, αποβάλλεται από το στάδιο, αντί να βραβευθεί.

Σε μια κοινωνία με πόλωση, οι συνθήκες για ανταγωνισμό υπάρχουν. Η πόλωση μπορεί να είναι οικονομική, ελάχιστοι πάμπλουτοι, πανίσχυροι και μεγάλο πλήθος πάμφτωχων, καθένας ανίσχυρος· ή ιδεολογική, με την ποικιλία των ιδεολογικών διαφορών, π.χ. δεξιοί και αριστεροί, δημοκράτες και φασίστες· ή θρησκευτική, με ποικιλία θρησκευμάτων και δογμάτων, χριστιανοί και ειδωλολάτρες (π.χ. Έλληνες) ή Εβραίοι ή Μουσουλμάνοι, καθολικοί και ορθόδοξοι ή ουγενότοι ή άλλοι «αιρετικοί», Μουσουλμάνοι σουνίτες και μουσουλμάνοι σιίτες κλπ· ή φυλετική, π.χ. λευκοί εναντίον μαύρων ή ερυθροδέρμων κλπ. Όταν υπάρχουν τέτοιες διαφορές – και πάντοτε υπάρχουν σε μια κοινωνία – εκείνοι που νομίζουν σε κάποια φάση ότι έχουν την υπεροχή συχνά επιδιώκουν τον ανταγωνισμό, να νικήσουν και εξουθενώσουν τον αντίπαλο. Για να μείνουν αυτοί κυρίαρχοι πάνω σε ό,τι κατείχαν οι ηττημένοι. Κι ακόμη καλύτερα, για να κατέχουν τους ηττημένους. Αν, ωστόσο, επικρατεί διάχυτα ένα πνεύμα άμιλλας και όχι ανταγωνισμού, χρησιμοποιούν διάφορα κόλπα, που αποτελούν ολόκληρη επιστήμη, την προπαγάνδα.

Η βία κάθε είδους είναι καταστροφική. Οι απώλειες και από τις δύο μεριές είναι μεγάλες και είναι αμφίβολο, αν για το νικητή υπάρχει τελικά θετικό αποτέλεσμα με το να σφετερίζεται τον πλούτο του ηττημένου. Αν ένας μέσος άνθρωπος αναμετρηθεί με το νικητή της πάλης αμέσως μετά το τέλος του αγώνα, είναι πολύ πιθανό ότι εξαντλημένος ο νικητής δεν θα μπορέσει να αντεπεξέλθει. Οι ηττημένοι Γερμανοί στον Α΄ΠΠ αναδείχθηκαν οικονομικοί κυρίαρχοι απειλώντας όλο τον κόσμο. Οι νικητές ήταν τόσο εξαντλημένοι από τον πόλεμο, που δεν μπορούσαν να τους αναχαιτίσουν. Το ίδιο επαναλήφθηκε μετά το Β΄ΠΠ. Αντίθετα, από τους νικητές, η ισχύς και το κύρος του Ενωμένου Βασιλείου έπεσε κατακόρυφα. Και η ΕΣΣΔ κατέρρευσε. Όχι σπάνια, εξάλλου, οι νικητές, αντί να καταλάβουν τον πλούτο του ηττημένου, τον καταστρέφουν. Οι ήρωες του Τρωικού πολέμου, αντί να ωφεληθούν από τον πλούτο της Τροίας, την έκαψαν. Το ίδιο έκαναν και οι στρατιώτες του Αλεξάνδρου καίοντας την πανέμορφη, πολιτισμένη και πλούσια Περσέπολη.

Η καταστροφή στον εμφύλιο διχασμό είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς οποιοσδήποτε και αν νικήσει, η καταστροφή αφορά αναγκαστικά όλους. Επιπλέον, οι συνέπειες είναι πολύ μακρές, καθώς οι απόγονοι των επιζώντων ηττημένων τείνουν να εκδικηθούν, ενώ οι απόγονοι των νικητών, φοβούνται αυτή την εκδίκηση και συνεχίζουν για μακρό διάστημα την καταπίεση των ηττημένων, ακόμη και αν αυτοί δεν δείχνουν τέτοιες διαθέσεις.

Το πρόβλημα της βίας του διχασμού γίνεται μεγαλύτερο, όταν ο ασθενέστερος, για να μην ηττηθεί, ζητήσει τη βοήθεια ενός τρίτου ισχυρού. Ο τρίτος αυτός με χαρά θα επέμβει. Θέτοντας φυσικά όρους. Και οι όροι είναι ότι μετά τη λήξη του αγώνα, όλοι οι αντίπαλοι στο διχασμό, νικητές και ηττημένοι, γίνονται υποτελείς στον ισχυρό τρίτο, που προσκλήθηκε για να γίνει το αφεντικό τους. Το είδαμε πολλές φορές. Από τα πιο δραματικά στην ιστορία μας ήταν η πρόσκληση των Φράγκων του Δάνδολου, από τον αδικημένο Αλέξιο Δ΄ Άγγελο για να αποκατασταθεί στο θρόνο του. Ακολούθησε η άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, με καταστροφές μεγαλύτερες από εκείνες που έγιναν στην άλωσή της 2,5 αιώνες αργότερα από τους Τούρκους. Ο δικός μας εμφύλιος πόλεμος είχε βαρύτατες συνέπειες και δεν εξετάζω εδώ ποια από τις δύο μερίδες έφταιγε περισσότερο (διότι και οι δύο είχαν βαριές ευθύνες). Σήμανε το θάνατο πολλών δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων και από τις δύο μεριές. Καταστράφηκε η ύπαιθρος και καθυστέρησε η αποκατάσταση των ζημιών που είχαν αφήσει πίσω τους ο πόλεμος και η κατοχή. Εγκατέστησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, με αίτηση Ελλήνων υπευθύνων ξένες δυνάμεις, που σε γενικές γραμμές νοιάζονταν, φυσικά, για το δικό τους συμφέρον, όχι για το δικό μας. Με τις ευλογίες τους τουλάχιστον, εγκαταστάθηκε η δικτατορία, ο βασιλιάς αρχηγός της παράταξης που τους είχε φέρει εκθρονίστηκε, η Κυπριακή τραγωδία ήταν η μεγάλη εθνική απώλεια, η μεγαλύτερη μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Το χειρότερο όλων ίσως είναι ότι δυο γενιές πια μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου, οι απόγονοι των τότε αντιπάλων δεν μπορούν να ξεχάσουν τις ωμότητες που συνόδευσαν και από τις δύο μεριές τη μεγάλη συμφορά μας. Φυσικά, δεν πρέπει να τις ξεχάσουν, πρέπει όμως να βρουν το κουράγιο να τις συγχωρήσουν, διότι την ενότητά μας τη χρειαζόμαστε. Οι εθνικοί κίνδυνοι δεν έχουν εκλείψει. Κι όμως ακόμη σήμερα, κάθε πράξη που κάνουν και κάθε λόγος που λένε οι της αντίπαλης παράταξης γίνεται δεκτή με άρνηση ή καχυποψία. Οσοδήποτε σωστή πρόταση και να κάνει κάποιος σήμερα, απορρίπτεται διότι αυτός που την κάνει είναι φασίστας ή κομμουνιστής. Λέει κάποιος πως είναι "αριστερός" για να πάρει αριστερές ψήφους, εφαρμόζει δεξιά πολιτική, αλλά τις αποτυχίες τους τις φορτώνομε στην αριστερά, επειδή αυτός έτσι αυτοβαφτίζεται. Άλλος λέει πως είναι "δεξιός φιλελεύθερος" για ψηφοθηρικούς πάλι λόγους και οτιδήποτε κι αν κάνει ως εξουσία, το απορρίπτομε διότι τον θεωρούμε φασίστα. Κι αν κάνει κάτι ανεπιθύμητο σωστό, τον θεωρούμε κρυπτοαριστερό, ή, αν αυτό δεν ευσταθεί, έχει πάθει "σοσιαλμανία". Το πνεύμα του εμφύλιου πολέμου εξακολουθεί να μας κυβερνά και να μας βλάπτει. Ναι, αλλά τώρα εμείς, δεύτερη γενιά μετά τον εμφύλιο, έχομε ακέραιη την ευθύνη που το ανεχόμαστε. Μνημόσυνα στο Μελιγαλά και στο Γράμμο συνεχίζονται. Και ξύνουν ανοιχτές ακόμη πληγές. Τα παραδείγματα σαν εκείνο των Συρρακιωτών (Αύγουστος 2017) είναι σπάνια. Έκαναν μνημόσυνο για όλους ανεξαιρέτως τους πεσόντες στη δεκαετία 1940-50. Ανεξάρτητα από το αν ήταν "εθνικός" ή "δημοκρατικός" στρατός, τακτικοί ή άτακτοι, στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, στην κατοχή ή στον εμφύλιο, εκτελέσεις. Αυτός ο τόσο ποικιλόμορφος, αλλά ενιαίος, τόπος, αυτή η ενιαία, διαρκώς εξελισσόμενη γλώσσα, τα κοινά μας έθιμα μας ενώνουν. Σε εμάς εναπόκειται να το δείξουμε έμπρακτα. Σχολιάζοντας το γεγονός, κατέληγα: «Ο Λαός δεν ξεχνά/όσο λάμπει ο ήλιος/τι σημαίνει εμφύλιος».