Χορηγοί

Αρκετές φορές τα πολιτιστικά προϊόντα μπορεί να είναι αντικείμενα χειροπιαστά που μπορούν να πουληθούν εξασφαλίζοντας τη δίκαιη αμοιβή του δημιουργού τους. Όμως η δημιουργία ξεκινά μέσα στο νου κάποιου. Για να μεταφρασθεί σε υλικό σώμα, θα περάσει από πολλές διαδικασίες και αυτοί οι διάμεσοι είναι που θα αμειφθούν. Ο συγγραφέας θα γράψει ένα κείμενο πεζό, ποίημα, θεατρικό έργο και θα φθάσει στο κοινό περνώντας από τυπογράφους, πωλητές, ηθοποιούς κλπ. Ο ζωγράφος και ο γλύπτης βέβαια κατασκευάζουν μόνοι τους τα έργα τους, χρειάζονται όμως μια αίθουσα για την έκθεσή τους. Ο μουσικός χρειάζεται τον εκτελεστή, αίθουσα συναυλιών, δισκογραφική εταιρία για να πουλήσει τη μουσική που συνέθεσε στο κοινό, αλλά αυτοί οι διάμεσοι θα πάρουν τη μερίδα του λέοντος. Τελευταία εξέλιπαν και οι δίσκοι, αφού οποιαδήποτε μουσική μπορεί να την απολαύσει ο ακροατής στο διαδίκτυο δωρεάν. Τώρα, πώς θα ζήσει ο καλλιτέχνης;

Αφορμή να γράψω για το θέμα μου έδωσε το τρίτο πρόγραμμα της ΕΡΤ που μετέδωσε μουσικά έργα Ελλήνων συνθετών πάνω σε κάλαντα που λέγονται σε ποικίλα μέρη της Ελλάδας. Τα έργα τους μου φάνηκε πως δεν ήταν κατώτερα από αντίστοιχα ξένων. Τώρα ποιος πλήρωσε;

Θ΄ αρχίσω από αλλού. Πριν από 10 χιλιετίες οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε κοινωνίες. Τα άλλα ζώα ζουν υποχρεωτικά είτε μονήρη είτε σε αγέλες είτε σε κοινωνίες. Δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Ο άνθρωπος όμως έχει την επιλογή. Έκτοτε όμως η επιλογή να ζήσει έξω από αυτήν είναι πρακτικά αδύνατη. Πρέπει να είναι θεός ή θηρίο (Αριστοτέλης). Η κοινωνία όμως, αφού τα μέλη της έχουν επιλογές, πρέπει να διατηρεί την ενότητά της. Αυτή στηρίζεται σε δύο θεμελιώδεις αρχές: Την αλληλεξάρτηση του ενός από τον άλλο και την ψυχολογική, συναισθηματική ταύτιση των μελών της. Η αλληλεξάρτηση επιτυγχάνεται με κάποιου είδους εξουσία. Αυτή μπορεί να είναι μοναρχία, ολιγαρχία ή δημοκρατία (Αριστοτέλης). Καθώς δεν υπάρχει τέλειο σύστημα, κάποιοι υποστήριξαν την αναρχία, αλλά αυτή παραμένει ουτοπία. Τα τελευταία χρόνια έχει προβληθεί η τεχνητή νοημοσύνη, όπως την είδε προφητικά ο G. Orwell, πριν από 4 δεκαετίες. Η τελευταία μπορεί θεωρητικά να επιτυγχάνει την πλήρη αλληλεξάρτηση των πολιτών, αλλά αδιαφορεί για την ψυχολογική όψη τους.

Η συναισθηματική όψη του πολιτισμού είναι η Τέχνη, εικαστική και παραστατική, στο χώρο και στο χρόνο. Χωρίς Τέχνη, η ενότητα της κοινωνίας δεν μπορεί να διατηρηθεί παρά μόνο ως αναγκαστική λειτουργία, σαν των μυρμηγκιών, μελισσών κλπ. Τότε όμως παύομε να είμαστε άνθρωποι. Το ουσιαστικό στοιχείο της Τέχνης είναι ότι συγκινεί. Η συγκίνηση που προξενεί είναι συχνά διαμέσου του λογικού περιεχομένου της, όπως η υπόθεση ενός θεατρικού έργου, το θέμα ενός ζωγραφικού ή γλυπτού έργου, τα λόγια ενός τραγουδιού κλπ. Όμως αυτά όλα θα μπορούσαν να παρέχονται από αμιγώς λογικά στοιχεία επικοινωνίας, όπως είναι η ιστορία, η φωτογραφία κλπ. Από την άλλη, η συγκίνηση που προκαλεί η Τέχνη θυμίζει μαγεία. Χωρίς λογική. Σ΄ αυτή την κατηγορία υπάγεται κυρίως η καθαρή μουσική, όπως μια συμφωνία, μια σονάτα κλπ. Η συγκίνηση έχει απεριόριστες ποιότητες. Ο δημιουργός της Τέχνης μπορεί να ξεκίνησε από ένα λογικό γεγονός, ενώ ο φιλότεχνος συγκινείται και αναπαράγει μέσα του κάτι το τελείως διαφορετικό. Το ουσιώδες όμως είναι ότι συγκινείται. Και μάλιστα συγκινούνται μαζί του και όλοι οι ακροατές ή θεατές της τέχνης. Όλοι χαίρονται βλέποντας την Ακρόπολη ή ακούοντας την 9η συμφωνία του Beethoven. Τι από τα δύο επικρατεί; Άλλοτε το ένα και άλλοτε το άλλο. Πάντα όμως υπάρχει η συγκίνηση. Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, ακόμη και οι πιο αφηρημένες μορφές τέχνης, όπως μια συμφωνία, πρέπει να συνάδει με τις θέσεις του πολιτεύματος. Αριστουργήματα μπορούν να προκύψουν έτσι. Εξάλλου, η υπόθεση μπορεί να είναι μια ανοησία, ένα παραμύθι. Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ του Oscar Wilde είναι ένα ανόητο παραμύθι όπου, με κάποιο μαγικό τρόπο ένας νέος έμεινε εσαεί νέος. Κι όμως είναι επίσης ένα αριστούργημα. Η Οδύσσεια περιγράφει σωρεία παραμυθιών, ως και επίσκεψη του ήρωα στον Άδη. Ο λόγος της όμως είναι ηδυσμένος και η ωραιότητα του ποιήματος είναι πανθομολογουμένως αξεπέραστη.

Και τώρα, αποδεχόμενοι την αναγκαιότητα της τέχνης, ερχόμαστε στο βασικό ερώτημα. Ο δημιουργός της πρέπει να επιβιώνει για να παράγει την αναγκαία τέχνη. Ποιος και πώς θα τον πληρώνει; Οι πρόγονοί μας είχαν πλησιάσει μια ιδανική λύση, τους χορηγούς. Κάποιος πλούσιος έπρεπε υποχρεωτικά να καλύπτει τα έξοδα της παράστασης, ιδίως του πολυδάπανου χορού (χορ-ηγός) στις τραγωδίες, ενώ το δημόσιο ταμείο κάλυπτε τα εισιτήρια των θεατών (θεωρικά χρήματα). Ποινή θανάτου σε όποιον θα πρότεινε να χρησιμοποιηθούν αλλιώς αυτά τα χρήματα. Αυτή ήταν προχωρημένη δημοκρατική εκδήλωση του πολιτεύματός τους, αφού στους θεατές υπάγονταν οι πάντες, ακόμη και οι γυναίκες.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, ιδίως με την Αναγέννηση, αναγεννήθηκε και ο θεσμός του χορηγού. Μόνο που τώρα χορηγός ήταν κάποιος άρχοντας, βασιλιάς, ανώτατος ιερωμένος, πλούσιος, και όχι η πολιτεία. Αυτό σημαίνει ότι το παραγόμενο έργο ήταν ιδιοκτησία του χορηγού και ότι αυτός ελέγχει το περιεχόμενό του. Αν δεν του αρέσει το έργο, το καταστρέφει, απολύει το δημιουργό του όσο μεγαλοφυής και αν είναι. Και πώς θα ζήσει τώρα αυτός μη έχοντας το δικαίωμα να παρουσιάσει το έργο του οπουδήποτε αλλού; Αυτή η τακτική άρχισε να σπάει με το διαφωτισμό, όταν άρχισε να αναδεικνύεται η αστική τάξη. Ήδη ο Μπετόβεν έδωσε πρωτεύουσα σημασία στη συμφωνία, που απευθυνόταν σε πλήθος κόσμου και αυτός εισέπραττε τα εισιτήρια. Οι ιμπρεσιονιστές έπαψαν να ζωγραφίζουν πρόσωπα και σκηνές κυνηγιού ή μαχών, αλλά τις δραστηριότητες των κοινών ανθρώπων. Και αυτοί χτίζοντας ολοένα και ωραιότερα σπίτια, έπρεπε κάπως να στολίσουν τους τοίχους τους και αγόραζαν τα έργα των ιμπρεσιονιστών. Και η Τέχνη πήρε μεγάλη ώθηση.

Σήμερα; Κάτι υπαινίχθηκα όταν έγραφα παραπάνω ότι η ΕΡΤ υπήρξε χορηγός για έργα Ελλήνων συνθετών. Δυστυχώς, ο έπαινος περιορίζεται, διότι αυτή η ενέργεια του δημόσιου τομέα ήταν πρωτοβουλία της ΕΕ, όχι του Ελληνικού κράτους. Αντιθέσεις μέσα στην κοινωνία πάντοτε υπάρχουν. Η πόλωση όμως, χωρίς λογική μάλιστα, είναι περιρρέουσα στην κοινωνία μας. Ο κατάλληλος τρόπος της όποιας εξουσίας μας θα ήταν η ώθηση για δημιουργία Τέχνης. Τέτοια στάση απαιτεί δημοκρατική νοοτροπία, σαν εκείνη των αρχαίων Αθηνών. Βέβαια κανένα κόμμα ή παράταξη δεν υποστηρίζει κάτι τέτοιο. Κι αυτό διότι τα κόμματα επιδιώκουν να γίνουν "χαλίφες στη θέση του χαλίφη" και όχι ένα σύστημα χωρίς χαλίφες.