Διαβάζοντας HARARI

5 Φεβρουαρίου 2019

Ο Y. N. Harari είναι ένας Εβραίος ιστορικός που προσπαθεί να φιλοσοφήσει το παρελθόν, το μέλλον και το παρόν της ιστορίας. Το τελευταίο το κάνει στο βιβλίο του: "21 Μαθήματα για τον 21ο Αιώνα".

Τη στιγμή που γράφω αυτές τις γραμμές έχω διαβάσει μόλις το 1ο κεφάλαιό του. Παρατηρεί ότι πριν από το Β΄ΠΠ υπήρχαν τρία ιδεολογήματα, αφηγήσεις τα λέει, που προσπαθούσαν να κατανοήσουν τον κόσμο και να προσφέρουν λύσεις. 'Ηταν το φασιστικό, το κομμουνιστικό και το φιλελεύθερο. Όλα προέκυψαν από τη βιομηχανική επανάσταση και την εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Μετά το Β΄ΠΠ πόλεμο έμειναν μόνο δύο από τα ιδεολογήματα. Ο φασισμός είχε ηττηθεί κατά κράτος. Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης έμεινε μόνον μια ιδεολογία, η φιλελεύθερη δημοκρατία. Και ήδη βλέπομε να παραπαίει και αυτή. Κορυφαίες στιγμές της κατάρρευσης μοιάζουν να είναι, κατά το συγγραφέα, η εκλογή του Trump στην Αμερική και το Brexit στη Βρετανία. Βλέποντας τα αδιέξοδα της φιλελεύθερης δημοκρατίας ονειρεύονται πολλοί επιστροφή στον εθνικισμό, στη θρησκεία, στον απομονωτισμό. Τείχη αδιαπέραστα στη μετανάστευση και στις ξένες επιδράσεις πάνω τους. Η επανάσταση στην τεχνολογία της πληροφορίας και τη βιοτεχνολογία φαίνεται να βρίσκεται πίσω από μια τέτοια εξέλιξη. Η εξέλιξη των ιδεών από τρεις σε δύο, σε μία και τώρα σε καμία είναι κάτι το πρωτοφανές. Ο εθνικισμός στηρίζεται στο ότι οι ξένοι παίρνουν τις δουλειές του λαού. Αποκλείστε τους λοιπόν. Όμως οι αυτοματισμοί που προκύπτουν από την καλπάζουσα τεχνολογία, που καμιά πολιτική δύναμη δεν μπορεί να την αναστείλει κάνει ώστε οι εργαζόμενοι που τους γινόταν άγρια εκμετάλλευση στη "φιλελεύθερη δημοκρατία" τώρα γίνονται άνεργοι και άχρηστοι. Μια χούφτα ανθρώπων που κατέχουν τα μέσα παραγωγής δεν τους χρειάζονται πια. Και είναι σχετικά εύκολο να φανταστεί κάποιος μια επανάσταση ενάντια στην εκμετάλλευση, αλλά μια επανάσταση ενάντια σε μια οικονομική ελίτ που δεν τους έχει ανάγκη είναι πολύ πιο δύσκολο. Να θυμίσω πως στην εποχή της δουλείας, που τέλειωσε επίσημα περί τα τέλη του 19ου αιώνα ο δούλος εξαρτιόταν από τον κύριο του, που τον έτρεφε, τον διέτασσε τι να κάνει και μπορούσε να τον πουλήσει ή και να τον εξοντώσει, αλλά και ο κύριος εξαρτιόταν από το δούλο, αφού αν δεν εργαζόταν ο τελευταίος, ο αφέντης δεν μπορούσε να επιβιώσει. Πώς θα είναι η ανθρωπότητα όπου η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων πάνω στη γη θα είναι άχρηστη; Από την άλλη, η τεχνολογία με το φιλελευθερισμό τις τελευταίες δεκαετίες πρόσφεραν στην ανθρωπότητα πρωτοφανή αγαθά. Ειρήνη, ευημερία. Λιγότεροι άνθρωποι πεθαίνουν πια από λοιμώξεις παρά από γηρατειά· λιγότεροι από πείνα παρά από παχυσαρκία· λιγότεροι από βία παρά από ατυχήματα. Όμως αυτή ακριβώς η τεχνολογική πρόοδος είναι η αιτία της οικολογικής κρίσης παγκοσμίως που απειλεί τη συνολική ανθρωπότητα.

Όσο διαβάζω το βιβλίο του σπουδαίου αυτού διανοητή αναρωτιέμαι γιατί αγνοεί τη δημοκρατία, όπως την όριζε ο Αριστοτέλης, ταυτίζοντάς την με τη φιλελεύθερη ολιγαρχία που επικρατεί σήμερα. Βλέπει τους ανθρώπους να ανατρέχουν σε παραδοσιακές απωθημένες τελευταία αξίες, όπως είναι η πατρίδα, η θρησκεία, η φυλή κλπ, αλλά δεν τους βλέπει να ανατρέχουν στην παραδοσιακή Ελληνική παράδοση της δημοκρατίας. Παρατηρεί, σωστά, πως πάντα οι άνθρωποι ήξεραν καλύτερα πώς να επινοούν εργαλεία, παρά πώς να τα χρησιμοποιήσουν με σύνεση. Η μόνη δύναμη όμως που μπορεί ενδεχομένως να θέσει υπό έλεγχο τη συνετή χρήση της τεχνολογίας είναι η δημοκρατία, δηλαδή με κληρωμένους, όχι κληρονομικούς ή βίαιους ή εκλεγμένους, άρχοντες. Γιατί δεν τα βλέπει αυτά ο Εβραίος διανοητής;

29 Απριλίου 2022

Είχε μείνει ημιτελές το άρθρο μου όταν το έγραφα. Έκτοτε μεσολάβησαν γεγονότα με παγκόσμια απήχηση. Ήταν η πανδημία του COVID 19. Ο Harari δε συζήτησε τις πανδημίες σαν σοβαρή παγκόσμια απειλή. Ίσως είχε δίκιο, τουλάχιστον ενμέρει. Η τεχνολογική πρόοδος που την έβλεπε να προχωρεί ακάθεκτη, παρασκεύασε εμβόλια σε πρωτοφανώς ταχύ χρόνο και η πανδημία, αν και δεν έχει εξαφανισθεί, φαίνεται να τιθασεύεται. Από την άλλη, οι παράπλευρες συνέπειές της δεν ήταν δυνατόν (ή ήταν;) να προβλεφθούν. Τέτοιες ήταν ο κλονισμός πολλών οικονομιών, λόγω των περιορισμών που ήταν αναγκαίο να επιβληθούν στις μετακινήσεις και στην εργασία με πολλούς συγκεντρωμένους σε στενούς χώρους. Ήταν επίσης ότι επηρέασε κρίσιμα το αποτέλεσμα των Αμερικανικών εκλογών, καθώς έγιναν με οριακή πλειοψηφία και δίχασαν πολωτικά τους Αμερικανούς ψηφοφόρους. Η αλλαγή προέδρου σήμανε και αλλαγή στη διεθνή πολιτική της χώρας. Από το δόγμα "Πρώτα η Αμερική", περάσαμε στο διαφαινόμενο δόγμα "Παγκοσμιοποίηση με κυρίαρχη την Αμερική". Η πανδημία δεν μπορούσε να προβλεφθεί.

Το άλλο μεγάλο γεγονός είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία. Εν αιθρία (ή μήπως υπήρχαν σαφή προειδοποιητικά σημεία που είχαν αγνοηθεί;) η Ρωσία εισέβαλε σε ένα άλλο κράτος. Ο πόλεμος βρίσκεται σε εξέλιξη και έχει εξαπλωθεί, πέρα από το στρατιωτικό πεδίο στο οικονομικό και στον πόλεμο προπαγάνδας και εντυπώσεων. Όσο διαρκεί, είναι αδύνατο να ξέρει κάποιος με αντικειμενικότητα τι ακριβώς συμβαίνει και τι ισχύει. Επιβλήθηκαν βαριές οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία, αλλά αυτές έχουν κόστος και πλήττουν συχνά περίπου το ίδιο βαριά και εκείνους που τις επιβάλλουν. Οικονομικά κερδισμένη είναι προπάντων η Αμερική που θα πουλά ενέργεια σε πολλαπλάσια τιμή από εκείνην που πουλούσε η Ρωσία. Για τον ίδιο λόγο, οικονομικά χαμένη είναι η Ευρώπη, που όχι μόνο χάνει οικονομικά, αλλά αυξάνει την εξάρτησή της από μιαν άλλη χώρα, τις ΗΠΑ. Ιδιαίτερα χαμένοι είμαστε εμείς που βλέπομε να αναβαθμίζεται ο διεθνής ρόλος της γειτονικής χώρας που μας απειλεί ολοένα περισσότερο, ενώ διατυμπανίζει ρητορικές προσπάθειές της για συνεννόηση.

Να πούμε λοιπόν ότι, αφού μπορούν να συμβούν τόσο σοβαρά γεγονότα με παγκόσμια απήχηση, σχεδόν τυχαία, απρόβλεπτα, είναι μάταιες οι προφητικές προσπάθειες σύγχρονων διανοητών όπως ο Harari; Σε καμιά περίπτωση! Κανένας προφήτης δεν προβλέπει τα πάντα. Και η λογική του συγγραφέα μας κεντρίζει να σκεφτόμαστε και να προσπαθούμε να διαβλέψουμε το μέλλον. Έστω και εκ των υστέρων, μπορούμε να δούμε τα προειδοποιητικά στοιχεία που υπήρχαν. Για την πανδημία, ο υπερπληθυσμός με το συνοδό συνωστισμό σε μεγαλουπόλεις. Για τον πόλεμο, η άκριτη και παράνομη επέκταση του ΝΑΤΟ όταν η Ρωσία, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να αντιδράσει. Δε διδαχτήκαμε. Καμιά προσπάθεια για έλεγχο του πληθυσμού και αποκέντρωση δεν έχει γίνει. Και ο πόλεμος, με διαρκή προσπάθεια των Ρώσων και διαρκή ενίσχυση των Ουκρανών συνεχίζεται.