Παιδική βία

Βλέπομε τελευταία συχνά περιστατικά παιδικής βίας, ακόμη και με θανάτους αποτελέσματα είτε βίας ή αυτοκτονίας. Πόσο σύγχρονο είναι το πρόβλημα;

1875 (περίπου). Γεννήθηκε ο παππούς μου στη Σύρο. Πέθανε ο πατέρας του και η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε. Από τις αναμνήσεις του, μου διηγιόταν, ο πατριός του τον κακομεταχειριζόταν. Εύρισκε διέξοδο παίζοντας στη γειτονιά. Κύριο παιχνίδι τους ήταν ο πετροπόλεμος. Η μια γειτονιά εναντίον της άλλης. Τα σπασμένα κεφάλια από πέτρες δεν ήταν σπάνια. 1970 (περίπου). Γλασκόβη. Τρομακτική έξαρση παιδικής βίας. Τα παιδιά οργανώνονται σε συμμορίες που μάχονται η μια εναντίον της άλλης. Θυμάμαι την έντονη συζήτηση στο BBC. Η παιδική βία αποδόθηκε τότε στην κακή πολεοδομική ανάπτυξη. Η Γλασκόβη, μετά τον πόλεμο, χρειάστηκε να στεγάσει επειγόντως μεγάλο αριθμό ατόμων. Έγινε άμεση δόμηση που αποσκοπούσε στην εξασφάλιση στέγης όσο πιο οικονομικά γινόταν. Αυτό σήμαινε πως δεν άφησε επαρκή χώρο για να δημιουργηθούν σωστοί κοινόχρηστοι χώροι με παιδικές χαρές, γήπεδα κλπ όπου θα μπορούσαν να διοχετεύουν οι νέοι την επιθετικότητά τους παίζοντας ελεγχόμενα. Το φαινόμενο δεν πέρασε χωρίς να αποδοθεί η συναισθηματική σημασία του στην τέχνη. Θυμηθείτε έργα όπως τον "Πόλεμο των κουμπιών" και το "Κουρδιστό πορτοκάλι". Η ανάπτυξη βίας στην εφηβεία, θέλω να πω, είναι ένα φυσικό φαινόμενο που βιολογικά έχει μια σκοπιμότητα, να ασκηθεί ο νέος άνθρωπος αφενός να κυνηγά τη λεία του και αφετέρου να αμύνεται για να μη γίνει ο ίδιος λεία άλλων άγριων θηρευτών. Σημαίνει άραγε αυτό ότι, αφού το φαινόμενο είναι φυσικό, πρέπει να το δεχτούμε μοιρολατρικά, χωρίς να κάνουμε τίποτε;

Η απάντηση είναι βέβαια αρνητική. Φυσική είναι η ύπαρξη επιθετικότητας στους νέους, όχι η άσκηση επίθεσης. Το παιχνίδι είναι μίμηση πράξης σπουδαίας και τέλειας, όπως είναι η τραγωδία. Και οι δύο δεν έχουν άμεσες συνέπειες στην πραγματική ζωή. Τα παραδοσιακά παιχνίδια, κρυφτό, κυνηγητό κλπ, μιμούνται το κυνήγι και την αποφυγή της σύλληψης από κάποιο επικίνδυνο κυνηγό. Με την εισβολή της ήβης, το μυικό σύστημα ενισχύεται, πρωτόγνωρες ορμόνες αρχίζουν να κυκλοφορούν στο σώμα, ενώ η αυτοσυγκράτηση μέσα στο τεχνητό κοινωνικό περιβάλλον υστερεί σε ανάπτυξη. Η βία ξεπερνά πια τη συμβολική μορφή της του παιχνιδιού, και γίνεται ουσιαστική, όπως στον πετροπόλεμο του παππού μου. Κι εδώ έρχεται η ευθύνη του περιβάλλοντος, της οικογένειας και του κράτους, με αιχμή το σχολείο.

Η οικογένεια έχει πάψει να είναι μια περιληπτική εικόνα ειρηνικής μικροκοινωνίας. Η πατριαρχική οικογένεια, στην οποίαν όλα τα μέλη ήταν υποχρεωμένα να υπακούν στον αφέντη πατέρα έχει τελειώσει. Στην ιδανική εικόνα της ο άντρας έκανε ό,τι ήθελε εκτός οικίας και ήταν μέλος μιας κοινωνίας στην οποίαν καθένας έκανε κάτι διαφορετικό, αλλά όλοι μαζί αποσκοπούσαν σε κοινό σκοπό, τη δημιουργία αποθηκών από αγαθά που ήταν διαθέσιμα σε όλους σε περιόδους ένδειας. Η γυναίκα. αντίθετα, έμενε στο σπίτι, φύλακας της εστίας (να μη σβήσει η φωτιά) και μητέρα των παιδιών του άντρα της. Μονότονος ο ρόλος της, όλες το ίδιο. Ήταν όμως βασίλισσα στο σπίτι της, όπου ο άντρας δεν είχε λόγο. Όλα τακτοποιημένα, αλλά έκθετα στην ενδεχόμενη βίαιη συμπεριφορά του αφέντη άντρα. Τον τελευταίο αιώνα η γυναίκα χειραφετήθηκε πολιτικά, έχοντας ψήφο ίση με των αντρών, και οικονομικά, εργαζόμενη στην κοινωνία όπως οι άντρες. Δεν έχει κανένα λόγο πια να υπακούει σε άντρα αφέντη. Με εξελίξεις σε λίγες δεκαετίες δεν έχει προλάβει να γίνει η προσαρμογή από την πατριαρχία που ίσχυε για χιλιετίες. Δεν έμαθαν να ζουν συνεργατικά ο άντρας με τη γυναίκα, ενώ ο άντρας δεν έχει χωνέψει την απώλεια της εξουσίας του και η γυναίκα απαιτεί τη χειραφέτησή της. Όμως κανένας από τους δυο δεν έχει συνηθίσει να ζει συμπληρωματικά για τον κοινό στόχο της αγωγής του παιδιού τους. Η συγκρουσιακή σχέση είναι συχνή. Το αντρόγυνο είναι αναγκασμένο να ζει χωρισμένο, όταν η δουλειά του άντρα είναι κάπου, ενώ της γυναίκας αλλού μακριά. Αλλά και μαζί αν ζουν, και οι δύο είναι υποχρεωμένοι να ζουν εργαζόμενοι έξω από το σπίτι. Αν η κοινωνία απαιτεί ευθύνη από τους γονείς για την αγωγή των παιδιών τους, πρέπει να εξασφαλίσει την παρουσία τους στο σπίτι. Υποκατάστατό της οικογένειας στο ρόλο της για τα παιδιά είναι το διαδίκτυο, στο οποίο τα ανήλικα μπορούν να απολαμβάνουν σκηνές με βία, κάθε είδους ερωτικές πράξεις και συνδυασμό τους. Και αυτό έγινε με τόσο ταχύ ρυθμό που δεν έχει προλάβει η κοινωνία, νηπιαγωγείο, σχολείο, να υποκαταστήσει τις γονικές ευθύνες για την αγωγή του παιδιού.

Το σχολείο λειτουργεί με κύριο σκοπό τη δημιουργία πολιτών προσαρμοσμένων στους κανόνες του καθεστώτος. Από τα γραπτά απομνημονεύματα του άλλου παππού μου, του δασκάλου, πρωταρχική αρετή που εμφυτευόταν στο παιδί ήταν η υπακοή: στο δάσκαλο, στο βασιλιά, στο Θεό. Δεν μάθαμε από το σχολείο τη διαφορά μεταξύ υπακοής στον ισχυρότερο και πειθαρχίας σε κοινούς κανόνες, στους οποίους υπόκειται και ο ίδιος ο παιδαγωγός μας.

Πέρα από την ευθύνη των ίδιων των παιδιών (αν υπάρχει), των γονιών που, ακόμη και αν θέλουν, αδυνατούν να επιβλέψουν τα παιδιά τους "όπως πρέπει" (εννοώ για μια σωστή κοινωνία απαρτιζόμενη από συνεργατικά άτομα για κοινό σκοπό), μένει η πολιτεία, το κράτος και πρώτιστα οι δάσκαλοι. Το θέμα είναι πολύπλοκο. Ο ρόλος του δασκάλου έχει πάψει να είναι η μετάδοση γνώσεων στο παιδί. Είναι να το ασκήσει πώς να αποκτά γνώσεις και απλές τέχνες. Προπάντων όμως είναι να το κάνει ικανό να στρέφει την προσοχή του, να ανταποκρίνεται και να εσωτερικεύει φαινόμενα, που σημαίνει ότι αυτά ταξινομούνται σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Η δημιουργία αυτής της κλίμακας αξιών είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της παιδείας. Όπως ήδη τονίστηκε, η πειθαρχία αντί της υπακοής είναι σημαντική συνιστώσα της. Παράδειγμα: Αντί επιβολής ποινής, αποτελεσματική επίβλεψη για συζήτηση, είναι κάποιες από τις μεθόδους που έχει ο δάσκαλος στα χέρια του. Η αυστηρή επίβλεψη, ώστε να ξέρει ο μαθητής πώς ό,τι κι αν κάνει θα γίνει αντιληπτό, είναι πιο αποτελεσματική από την εφαρμογή αυστηρών ποινών όταν και αν συλληφθεί "κλέπτων οπώρας". Η χρήση στολής από δασκάλους και μαθητές βοηθά μέσα και στις ώρες του σχολείου. Γίνεται έτσι πιο εύκολα αισθητή η παρουσία εξωσχολικών παραγόντων, εμπόρων ουσιών κλπ. Έξω από αυτό η ευθύνη ανήκει στους γονείς. Ανήκει και στο κράτος που πρέπει να μεριμνά για ειδικές συνθήκες εργασίας των γονέων ανήλικων παιδιών.