Σκέψεις μη οικονομολόγου

Κάποτε οι άνθρωποι ήταν όλοι περίπου ίδιοι, διαφέροντας από κοινωνική σκοπιά μόνον ανάλογα με τις ικανότητές τους σε σχέση με τον κοινωνικό ρόλο που διαδραμάτιζαν. Η διαρκώς αναπτυσσόμενη κοινωνία σήμερα αποτελείται από άτομα που καθένα εξειδικεύεται να κάνει ένα μόνο πράγμα καλύτερα από τους άλλους, εξαρτώμενο όμως από αυτούς για ό,τι έχει το ίδιο ανάγκη. Το συζητά ο Πλάτων (Πρωταγόρας) στην πιο οργανωμένη πολιτεία της αρχαιότητας, την Αθηναϊκή δημοκρατία. Για κάθε τι χρειαζόταν ένας ειδικά εκπαιδευμένος άνθρωπος, εκτός από τη λήψη αποφάσεων για το σύνολο, για τις οποίες το μόνο που απαιτούνταν ήταν αρετή ("αιδώς και δίκη") που ήταν ισοκατανεμημένη σε όλους. Σήμερα η ανάγκη των εξειδικευμένων για την εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας είναι αδιανόητο πως θα μπορούσε να απαλειφθεί. Ωστόσο, σε κάθε κοινωνική συναλλαγή τα δύο μέρη είναι από τη μια εκείνος που έχει ανάγκη και από την άλλη ο ειδικός που του την ικανοποιεί. Οι ανάγκες όμως, αντίθετα από τις ειδικές γνώσεις είναι περίπου κοινές για όλους τους ανθρώπους: διατροφή, έρωτας, στέγαση, ένδυση, υγεία, παιδεία κλπ. Και τις ιδιαίτερες ανάγκες του ο μόνος που τις γνωρίζει είναι το ίδιο το άτομο, κανένας, μα κανένας, άλλος. Πολλές φορές δεν τις γνωρίζει καλά ούτε ο ίδιος. Π.χ. υπάρχουν ποικίλοι τρόποι για να ικανοποιηθεί κάποια επιθυμία και αυτός πρέπει να επιλέξει. Όμως δεν τους γνωρίζει. Άλλες φορές η ικανοποίηση μιας ανάγκης συνεπάγεται μελλοντική δημιουργία άλλης, μεγαλύτερης, που ο ίδιος δεν μπορεί να εκτιμήσει. Η συζήτηση με τον ειδικό βοηθά να συνειδητοποιηθεί το "θέλω" του καθενός. Τέλος η εισαγωγή.

Ως μη ειδικός λοιπόν οικονομολόγος, αλλά αναγκαστικά χρήστης της οικονομίας, θα παρουσιάσω εδώ δύο απόψεις που διάβασα από ειδικούς που βοηθούν να διαμορφώσουμε τις βουλήσεις μας. Μία είναι του Νίκου Σταθόπουλου από τον Καναδά. Λέγεται ότι τα "capital controls" (που επιβλήθηκαν από τον ΣΥΡΙΖΑ στη βάση νόμου παλιότερου της ΝΔ), διατηρούνται επειδή οι πολίτες δεν τοποθετούν το ρευστό χρήμα τους στις τράπεζες. Ισχύει ακριβώς το αντίθετο, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Ο κόσμος δεν τοποθετεί τα χρήματά του στις τράπεζες ΕΠΕΙΔΗ συνεχίζεται η επιβολή των capital controls! Έπαψε να τα τοποθετεί διότι αφενός τα μικρά επιτόκια δεν μειώνουν πια τη "φθορά" του χρήματος από τον πληθωρισμό και αφετέρου, διότι τα χρήματά του δεν είναι πια πιο ασφαλή στην Τράπεζα από ό,τι κάτω από το στρώμα του, αφού οποιαδήποτε στιγμή κινδυνεύουν να του τα αρπάξει το κράτος. Νόμοι από αλλεπάλληλες κυβερνήσεις έχουν εξασφαλίσει στο κράτος αυτό το δικαίωμα. Φοβούμαι ότι ισχύουν και τα δύο, σχηματίζοντας φαύλο κύκλο. Για να ξεφύγουμε από τέτοιο αδιέξοδο, χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια, και μάλιστα με επιδράσεις σε επίπεδο διαφορετικό από εκείνο του φαύλου κύκλου. Φυσικά, απαραίτητο είναι να αλλάξει το κράτος το νόμο που του επιτρέπει να κατάσχει τα χρήματα των πολιτών που φυλάσσονται στην τράπεζα. Αλλά, προφανώς δεν αρκεί. Χρειάζεται να γίνει ανάπτυξη και διαμέσου της να αποκτήσουν τα άτομα περίσσεια χρημάτων που πρέπει να αποθηκεύσουν. Και υπ΄ αυτές τις συνθήκες η φύλαξή τους στην Τράπεζα θα είναι ασφαλέστερη από τις κρυφές γωνιές του σπιτιού όπου κινδυνεύουν από κάθε είδους ληστές. Φυσικά, για την ανάπτυξη χρειάζεται κεφάλαιο που παρέχουν οι τράπεζες και αυτή τη στιγμή δεν το έχουν. Νέος φαύλος κύκλος. Εδώ παίζει ρόλο η ιεράρχηση των πολιτικών ενεργειών. Αν προϋπάρχει ένας σοφός σχεδιασμός της ανάπτυξης, οποιοδήποτε δάνειο θα αποδώσει και θα καλυφθεί από την επιτυχία της επιχείρησης. Αν, αντίθετα, αναζητήσουμε και βρούμε πρώτα τα χρήματα δανειζόμενοι, χωρίς να έχουμε ακόμη σχέδιο, αυτά θα ξοδευθούν αναγκαστικά σε λαϊκισμούς, σε αργομισθίες δηλαδή, και άλλες ψηφοθηρικές πρακτικές.

Η άλλη άποψη που διάβασα πρόσφατα έχει ευρύτερο εύρος και μεγαλύτερο κύρος, καθώς διατυπώθηκε σε πρόσφατη συνεδρίαση του World Economic Forum στο Davos. Ο Rutger Bregman, Δανός, παρατήρησε πως συζητούσαν τη γλώσσα της συμμετοχής, δικαιοσύνης, ισότητας και διαφάνειας, αλλά σχεδόν κανένας δεν έθιξε το πραγματικό ζήτημα, της φοροδιαφυγής των πλουσίων, που δεν πληρώνουν τη δίκαιη αναλογία φόρων τους. "Είναι σα να συζητάμε σε ένα συνέδριο πυροσβεστών και κανένας να μην επιτρέπεται να συζητήσει για το νερό!" Και άλλη μια σύνεδρος, η Winnie Branyima από το Oxfam ανέφερε πως εργάτες σε ορνιθοτροφεία στις ΗΠΑ, όχι δηλαδή σε κάποια τριτοκοσμική χώρα, έπρεπε να φοράνε πάνες, διότι δεν τους επιτρεπόταν να σταματήσουν τη δουλειά για να πάνε στην τουαλέτα! Μας λένε ότι μειώθηκε παγκόσμια η ανεργία με τη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομία, είπε, αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι και η αξιοπρέπεια της δουλειάς, ενώ σε πολλές χώρες οι εργαζόμενοι δεν έχουν πια λόγο στην οργάνωση της εργασίας τους. Δε μιλάμε πια για εργασία, αλλά για καθαρή εκμετάλλευση. Είναι προφανές ότι χωρίς φορολόγηση του μεγάλου κεφαλαίου, ισότητα δεν είναι νοητή. Και το μεγάλο κεφάλαιο φοροδιαφεύγει είτε παράνομα είτε νόμιμα. Νόμιμη φοροκλοπή γίνεται π.χ. με καταθέσεις σε εξωχώριους παραδείσους, σε φοροαπαλλαγές (για να μην κλείσει μια επιχείρηση και βγουν στους δρόμους οι χιλιάδες των εργαζόμενων ψηφοφόρων). Εδώ απαιτείται κρατική, αλλά και διακρατική, παρέμβαση. Παγκοσμιοποίηση έχομε, αλλά παγκοσμιοποιήθηκε η φοροδιαφυγή χωρίς να παγκοσμιοποιηθεί ο φοροέλεγχος. Το επισημαίνει και ένας από τους σοβαρότερους και διεθνώς αναγνωρισμένος οικονομολόγος, ο Piketty. Για τις παράνομες διαδικασίες (ξέπλυμα μαύρου χρήματος, λαθρεμπόριο κλπ) το λόγο έχει το μέρος της πολιτικής που λέγεται δικαιοσύνη. Να μην ξεχνάμε ότι η ενίσχυση του κεφαλαίου για να γίνει ανάπτυξη αφενός απασχολεί εργαζομένους που έτσι αποκτούν οικονομική άνεση και αφετέρου παρέχει στην κοινωνία τα προϊόντα της ανάπτυξης που κάνουν ανετότερη τη ζωή του καθενός στο σύνολο: Φάρμακα για την υγεία, παιδεία, συγκοινωνίες και τηλεπικοινωνίες κλπ. Χωρίς έλεγχο, ωστόσο, τα κεφάλαια για τις επενδύσεις σε σημαντικό βαθμό καταλήγουν σε αυτοϊσχυροποίηση των ισχυρών. Αν δίπλα σε μια μεγάλη επιχείρηση ανοίξει μια νέα μικρή ανταγωνιστική, νόμιμα η μεγάλη εξαγοράζει τη μικρή και είτε την εκμεταλλεύεται η ίδια ή την κλείνει.

Η επιτυχία της ανάπτυξης που θεωρείται ότι οφείλεται στον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελευθερισμό, είναι το ισχυρό επιχείρημα να μην αλλάξει τίποτε. Ανάπτυξη, ωστόσο, υπήρξε και σε χώρες χωρίς νεοφιλελευθερισμό, εφόσον προωθήθηκε η τεχνολογία. Η Κίνα είναι ένα παράδειγμα με ιδιάζον (ή τουλάχιστον ακατανόητο από εμένα) πολίτευμα. Δεν ξέρω αν οι Κινέζοι νοιώθουν πιο ευτυχισμένοι από τους Ευρω-Αμερικανούς. Οπωσδήποτε και στην Κίνα έχει βελτιωθεί εντυπωσιακά η αντιμετώπιση των θεομηνιών που κυριαρχούσαν στο παρελθόν και έφερναν τη μαζική δυστυχία.