Ποια παιδεία;

Πολλοί φωνάζουν πως χρειάζεται παιδεία. Aπεκδύονται έτσι τη δική τους ευθύνη. Τη μεταφέρουν στο σχολείο, στην οικογένεια Τι εννοούμε όμως παιδεία; Από όσο ξέρω, δεν υπάρχει πτυχίο Παιδείας. Και βέβαια η παιδεία δεν είναι συνώνυμη με την εκπαίδευση.

Από τους καλύτερους ορισμούς που έχω διαβάσει, εκπαίδευση θεωρείται ότι είναι η στοχευμένη διαδικασία με την οποίαν αποκτά ο εκπαιδευόμενος την ικανότητα να κάνει πράγματα που δεν μπορούσε να κάνει προηγουμένως. Θεωρείται πως αφορά τρία πεδία: γνωστικό, πρακτικό (αισθητικοκινητικών, πρακτικών δεξιοτήτων), και συναισθηματικό (ή στάσεων και δεξιοτήτων συμπεριφοράς). Στο γνωστικό πεδίο, η εκπαίδευση αφορά την ικανότητα για ανάκληση, ερμηνεία γεγονότων και λύση προβλημάτων. Στο πρακτικό πεδίο αφορά τη μίμηση των πράξεων του εκπαιδευτή (μάστορα), πράξεις στη βάση οδηγιών, και, τελικά, αυτοδυναμία στην τέλεση πράξεων. Στο συναισθηματικό πεδίο αφορά την ικανότητα για στροφή της προσοχής, ανταπόκριση και εσωτερίκευση φαινομένων, που σημαίνει ότι αυτά ταξινομούνται σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Η διαδικασία λοιπόν με την οποίαν δημιουργείται η κλίμακα των αξιών ονομάζεται παιδεία. Η παιδεία δεν είναι κάποιο εκπαιδευτικό αντικείμενο, αλλά μια διαδικασία.

Όλοι αναγνωρίζουν ότι η νεαρή ηλικία είναι η πιο πρόσφορη για την εμφύτευση παιδείας. Σ΄ αυτή την περίοδο της ζωής σχηματίζονται πιο εύκολα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Οι πρώτοι υπεύθυνοι, επομένως είναι οι γονείς. Στοχεύει στο να καταστήσει αύταρκες το άτομο, ικανό να βρίσκει την τροφή του και να αμύνεται έναντι ποικίλων απειλών. Λήγει η περίοδος όταν αφενός ούτε το τέκνο ικανοποιεί την πείνα του από τους γονείς ούτε αντέχουν αυτοί την αφαίμαξη από τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του παιδιού που μεγαλώνει και αφετέρου εμφανίζεται η αναζήτηση ηδονής από άλλη πηγή. Στα περισσότερα αγελαία ομοιόθερμα ζώα, υπάρχει ισχυρός δεσμός μεταξύ μητέρας και τέκνων, χάρη στην αμοιβαία φυσιολογική και ψυχολογική αμοιβαία ικανοποίησή τους. Ο άνθρωπος όμως είναι εκούσια κοινωνικό, δηλαδή πολιτικό, ζώο. Και στην ευθύνη προστίθεται ο πατέρας. Αυτός εξασφάλιζε εργαζόμενος έξω από το σπίτι τη διατροφή της συζύγου και των τέκνων, ενώ προσδοκούσε ότι όταν μεγαλώσουν τα παιδιά θα τον βοηθούσαν στο ρόλο του και αργότερα, όταν αυτός θα ήταν ανήμπορος, να τον φροντίσουν. Σήμερα όμως, που οι κοινωνικές πιέσεις ανάγκασαν τη γυναίκα να ζει εργαζόμενη έξω από το σπίτι, δεν υπάρχει στο σπίτι γονιός που να παρέχει την πρέπουσα παιδεία, όπως υπαγορεύεται από τους άγραφους βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους.

Ακολουθεί το σχολείο. Σε ένα χειρόγραφο πριν από 125 χρόνια περίπου, όπου περιγράφεται ο ρόλος του δασκάλου και του δημοτικού σχολείου, διαβάζω: «Ὁ σκοπὸς τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου εἶναι τὸ νὰ μορφώσῃ τοὺς παῖδας ἠθικῶς καὶ θρησκευτικῶς, ὣστε ὃταν ἐξέλθωσιν εἰς τὴν κοινωνίαν νὰ καταλάβωσι τὴν προσήκουσαν αὐτῶν θέσιν». Ο σκοπός δεν είναι επαγγελματικός. Κι αυτό όχι για το προφανές ότι ο δάσκαλος δεν είναι παντογνώστης· αυτό δεν λαμβάνεται υπόψη διότι ο δάσκαλος πρέπει να θεωρείται παντογνώστης και παντοδύναμος στον οποίον οφείλεται υπακοή, μετά το βασιλιά και το Θεό, αλλά διότι «δὲν γνωρίζει εἲς τι ὁ μαθητὴς προώρισται ὣστε καταλλήλως νὰ διδάξῃ αὐτὸν». Από τότε λοιπόν αναγνωριζόταν ότι σκοπός του σχολείου ήταν η ηθική και θρησκευτική μόρφωση.

Η παιδεία θα όφειλε να αποσκοπεί στη διαμόρφωση τέτοιας συμπεριφοράς που υπηρετεί αφενός την αυτοεξυπηρέτηση, όπως στα ζώα, και αφετέρου την κοινωνία. Αντ΄ αυτής, η παιδεία, που επιβάλλεται από την εξουσία, αποσκοπεί στην υπηρέτηση της άρχουσας τάξης που διοικεί την πολιτεία. Αν η κοινωνία συμπίπτει με την πολιτεία (όσο γίνεται), όπως σε μια (πραγματική) δημοκρατία, αυτό είναι σωστό. Σήμερα όμως, ακόμη και στις πιο "προοδευτικές" χώρες, η πολιτεία διέπεται από μια άρχουσα τάξη, ξέχωρη από τη συνολική κοινωνία, είτε είναι μοναρχία, είτε ολιγαρχία, όπως η ρεπούμπλικα, ένα είδος ολιγαρχίας, που επικρατεί στις περισσότερες σύγχρονες χώρες. Και η κοινωνία, που διαρκώς εξελίσσεται, αφίσταται διαρκώς περισσότερο από την πολιτεία, που μένει αγκυλωμένη σε συντηρητικές θέσεις. Θα γίνω πιο συγκεκριμένος, που σημαίνει ότι δεν θα καλύψω παρά ελάχιστα από τα προβλήματα που παρουσιάζονται.

Το προσδόκιμο της επιβίωσης, λόγω της γραμμικά τελειοποιούμενης τεχνολογίας, παρατείνεται. Μέσα σε ένα αιώνα περίπου, από τα 40 περίπου χρόνια σε σχεδόν 80. Καθώς η τεχνολογία στον τομέα της υγείας και όχι μόνο, διαρκώς αυξάνεται, θα παρατηρηθεί περαιτέρω παράταση του προσδόκιμου επιβίωσης. Αυτό σημαίνει ότι το ποσοστό των γέρων και ανίκανων για εργασία στο σύνολο του πληθυσμού θα αυξάνεται στο μέλλον, όσο επιτρέπεται από τους θεμελιώδεις βιολογικούς νόμους. Παράλληλα, η διαρκώς εντεινόμενη τεχνολογία καθιστά ολοένα περισσότερο δυνατούς τους αυτοματισμούς στη σωματική πρώτα, αλλά και στην πνευματική (τεχνητή νοημοσύνη) έπειτα εργασία. Αυτό διευκολύνει τεράστια τη ζωή μας, αλλά σημαίνει ότι λιγοστεύει η ανάγκη για εργαζομένους. Ο Αριστοτέλης πρόβλεπε ότι όταν κάποτε τα πράγματα θα γίνονταν είτε αυτόματα ή με λεκτική διαταγή, οι δούλοι δεν θα χρειάζονταν και η δουλεία θα έπαυε να υπάρχει. Ναι, αλλά τι κάνουν οι απολυμένοι, λόγω αυτοματισμών; Σε παλιότερα άρθρα μου είχα υποστηρίξει ότι πρέπει να αναπτυχθούν οικονομικά και παραγωγικά έρημες περιοχές, όπως είναι οι έρημοι, οι παγωμένες πολικές περιοχές και, ειδικά στον τόπο μας, τα ξερονήσια και τα έρημα βουνά μας. Αυτό σημαίνει κατάλληλες υποδομές και μετακίνηση εργαζομένων εκεί. Μπορούν τέτοιες περιοχές να γίνουν παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας από ανέμους, ήλιο, κύματα, υδατοπτώσεις και βιολογικής ενέργειας, π.χ. θαλασσοκαλλιέργειες κλπ. Επιπλέον, η διαρκής αύξηση των ανίκανων να εργασθούν ατόμων και η ανεργία των ικανών νέων σημαίνει πως πρέπει να αυξηθεί το ποσοστό των ατόμων που είναι ικανά να εξυπηρετούν τις ανάγκες των αδυνάτων. Μιλώ για βρεφονηπιαγωγούς, επισκέπτες νοσηλευτές, εκπαιδευμένους οικιακούς βοηθούς, μαγείρους κλπ. Χωρίς να θεωρούνται τέτοια επαγγέλματα "κατώτερα", διότι θα προϋποθέτουν κατάλληλη εκπαίδευση. Ήδη βιώνομε μια κατάσταση στην οποίαν όλο και συχνότερα οι άνθρωποι δεν ασχολούνται σε όλη τη ζωή τους με το ίδιο επάγγελμα. Ακόμα και σε κάποια υπερεξειδικευμένα επαγγέλματα, όπως του γιατρού, που ο πτυχιούχος είναι ανίκανος να κάνει κάτι διαφορετικό, η ανάγκη τους ολοένα αντικαθίσταται από την τεχνολογία (π.χ. ρομποτικές επεμβάσεις). Στα υπόλοιπα οι άνθρωποι αλλάζουν πολλαπλά επαγγέλματα στη ζωή τους. Αυτό σημαίνει ριζική αλλαγή στην παιδεία με έμφαση σε γενικές ικανότητες. Άσκηση στην κρίση μάλλον παρά απομνημόνευση. Επίσης στην επικοινωνία. Γλωσσική, κυρίως στη δομή της γλώσσας (συντακτικό) ώστε να γίνεται κατανοητή, αντί της εμμονής στην ορθογραφία κλπ, μαθηματικά, φυσικοχημικούς και βιολογικούς νόμους (αντί του λεπτομερούς περιεχομένου τους), χρήση υπολογιστών, ξένες γλώσσες. Και συνεχής, όσο γίνεται πιο αντικειμενική, αξιολόγηση μαθητών, διδασκόντων, προγράμματος.