Απαγορεύσεις

Καμιά ύπαρξη δεν είναι άφθαρτη στο χρόνο. Γίνεται μια διαρκής μεταβολή της όπου αναπτύσσονται τάσεις δημιουργικές, ενισχυτικές της ύπαρξης, αλλά και τάσεις φθοροποιές, που τείνουν να τη διαλύσουν. Συνήθως οι πρώτες επικρατούν στην αρχή της πορείας της (η ύπαρξη ωριμάζει), οι δεύτερες προς το τέλος της. Γενικά στις λειτουργίες της υπάρχουν ποικίλες έξωθεν αναστολές, απαγορεύσεις. Αυτές μπορεί να είναι φυσικές, αφορώντας την αισθητή όψη του Εγώ μας και/ή κοινωνικές αφορώντας την κοινωνική όψη του Εγώ. Τα αγελαία ζώα δεν έχουν κοινωνικές απαγορεύσεις. Τα κοινωνικά, όπως εμείς οι άνθρωποι, έχομε και αισθητές και κοινωνικές. Οι αισθητές επιδρούν πάνω μας από το παρελθόν και από το παρόν, οι κοινωνικές από το μέλλον. Οι αισθητές είναι υποχρεωτικές, η παράβασή τους οδηγεί στον όλεθρο ή είναι αδύνατο να παραβιαστούν, οι κοινωνικές έχουν δυνητικό χαρακτήρα· η παράβασή τους έχει συνέπειες που επιβάλλονται από την κοινωνία, που, ως ένα βαθμό, επηρεάζεται από τη βούληση του συνόλου του καθενός μας. Παράδειγμα. Τα προϊόντα που αγοράζομε από την υπεραγορά έχουν ημερομηνία λήξης. Πρόκειται για απαγόρευση κοινωνική, όχι φυσική. Αν ημερομηνία λήξης είναι η 31η Δεκεμβρίου, δε σημαίνει ότι η χρήση του προϊόντος είναι ασφαλής την 30ή Δεκεμβρίου, αλλά βλαβερή την 1η Ιανουαρίου. Σημαίνει ότι, αν γίνει κάποια ζημιά όταν χρησιμοποιείται το προϊόν πριν από τη λήξη του, ο παραγωγός είναι υποχρεωμένος να αποζημιώσει γι΄ αυτή· αν γίνει μετά τη λήξη, ο πωλητής δεν έχει ευθύνη. Το πράσινο φανάρι στο δρόμο δεν σημαίνει ότι είμαι ασφαλής όταν τον διασχίζω, ενώ το κόκκινο ότι κινδυνεύω. Σημαίνει ότι ένα δυστύχημα με πράσινο χρεώνεται στον οδηγό που θα με τραυματίσει, με κόκκινο η ευθύνη του είναι μειωμένη. Τέτοιες ρυθμίσεις έχουν επίδραση πάνω στο συναίσθημά μου. Όταν διασχίζω ένα δρόμο πρέπει να το κάνω με αναμμένο τον πράσινο "Γρηγόρη" και όχι τον κόκκινο "Σταμάτη". Το κάνω αυτό όχι επειδή φοβάμαι μην πάθω ένα δυστύχημα, ούτε για να μη μου κόψει πρόστιμο ο τροχαίος που παραφυλάει, αλλά διότι έτσι πρέπει. Αυτό δηλαδή σημαίνει ότι το "θέλω" της κοινωνίας έχει ενσωματωθεί μέσα μου σαν "πρέπει", σαν ένας ηθικός κανόνας που με πιέζει να τον ακολουθήσω χωρίς φόβο και άγχος για φυσικές ή κοινωνικές συνέπειες, "ποινές".

Οι κοινωνικές υποχρεώσεις μου ποικίλλουν σε ένταση, είναι πολλαπλές και συχνά συγκρούονται μεταξύ τους. Ο Ορέστης είχε ηθική υποχρέωση να τιμωρήσει το φονιά του πατέρα του, αλλά και να τιμήσει τη μάνα που τον γέννησε δίνοντας του τη νοητή υπόσταση του Εγώ του. Ναι, αλλά φονιάς του πατέρα του ήταν η μητέρα του. Είτε τη σκότωνε είτε την άφηνε να ζήσει, ο τραγικός Ορέστης ήταν κοινωνικά ένοχος. Τον τυραννούν οι φρικτές Ερινύες από τις οποίες αδυνατεί να απαλλαγεί, διότι ενοικούν μέσα του. Καθώς όμως και οι δύο απαγορεύσεις έχουν κοινωνικό, όχι φυσικό χαρακτήρα, η προσφυγή στην ανθρώπινη δικαιοσύνη θα μπορούσε να είναι η λύση. Το έγκλημα ήταν τόσο μεγάλο, που ούτε κι αυτή αρκούσε. Οι ένορκοι ισοψήφησαν. Η ψήφος της μεταφυσικής Αθηνάς (δηλαδή η αόριστη, περιρρέουσα, κοινή βούληση) όμως ήταν με το μέρος του κι έτσι αθωώθηκε, ενώ η θεσμική δομή της κοινωνία έτσι άλλαξε. Ήταν αποτέλεσμα του μεγάλου, παγκόσμιου για την εποχή, πολέμου, όπως γίνεται μετά από κάθε μεγάλο πόλεμο. Και σηματοδότησε τη μετάβαση από το μητρικό δίκαιο που τόνιζε το έγκλημα της μητροκτονίας, στο πατρικό που τόνιζε την υποχρέωση προς τον πατέρα. Η σημασία της νοητής όψης της ζωής, που προσφέρεται στο άτομο με τη γέννησή του, υποχώρησε μπροστά στην κοινωνική όψη της, που προσφέρεται με την εισαγωγή στην κοινωνία με διαδικασίες όπως τα αμφιδρόμια, η βάπτιση, η περιτομή, η εγγραφή στα ληξιαρχικά βιβλία κλπ. Εξάλλου και η ίδια η λέξη "απαγόρευση" έχει ετυμολογικά σχέση με την κοινωνία, που λειτουργεί με κέντρο της την αγορά, όπου γίνονται οι αγορεύσεις.

Η κοινωνική απαγόρευση έχει νόημα μόνον εφόσον υπάρχει συναίνεση των πολιτών, συνήθως διαμέσου εκπροσώπων τους που εκφράζουν γνήσια τη βούλησή τους. Επιπλέον απαιτεί επίβλεψη για τη μη παράβασή της. Η επιγραφή "απαγορεύεται να ρίχνετε εδώ σκουπίδια", έστω και αποφασισμένη από τη δημαρχία, αν δεν συνοδεύεται από επιτήρηση, δεν τηρείται και γελοιοποιεί την έννοια της απαγόρευσης. Η παράβαση γίνεται είτε επειδή ο παραβάτης έχει ασυγκράτητη ανάγκη να παραβιάσει, π.χ. πεινάει, είτε διότι έχει "μοχθηρία", δηλαδή λογικά φυσικά και κοινωνικά αδικαιολόγητη επιθυμία. Η πολιτεία έχει υποχρέωση, επομένως, όποτε αποφασίζει μια απαγόρευση, να την συνοδεύει από μέριμνα για τη στοιχειώδη ικανοποίηση των δικαιολογημένων αιτίων της παράβασης. Τέλος, η απαγόρευση ακολουθείται από ποινή, την οποία πρέπει να γνωρίζει ο πολίτης πριν από την παράνομη πράξη του. Η ποινή αποτρέπει. Γενικά, όσο πιο αυστηρή είναι τόσο ισχυρότερη είναι η αποτροπή. Πιο σημαντική όμως και από την αυστηρότητά της είναι η πίστη ότι δεν μπορεί να ξεφύγει ο παραβάτης έστω και με ελαφρά ποινή. Κι αυτό διότι ο παραβάτης όχι μόνο θα τιμωρηθεί, αλλά έχει και την κατακραυγή της κοινωνίας, αφού αυτή έχει συμφωνήσει στην απαγόρευση.

Κανονικά οι κοινωνικές απαγορεύσεις έχουν εσωτερικευθεί, ο πολίτης τις νοιώθει σαν ηθικές προσταγές, ένα "πρέπει", που ισχύει μέσα του χωρίς έξωθεν επιβολή. Η κατάλληλη παιδεία προσφέρει αυτή την εσωτερίκευση. Παιδεία αποκτάται κυρίως σε μικρή ηλικία, αλλά μαθαίνεται χωρίς να διδάσκεται. Δεν υπάρχει πτυχίο παιδείας. Ο μικρός, εκκολαπτόμενος ακόμη, πολίτης μαθαίνει με το παράδειγμα των εξουσιαστών του (οικογένειας, δασκάλων), και με εφαρμογή από αυτούς των αρχών που αναφέρθηκαν παραπάνω (γνώση της απαγόρευσης με τη δικαιολογία της, την κατανόηση της σκοπιμότητάς της, επιτήρηση, ποινή). Ασφαλώς, η διαδικασία δεν είναι ευχάριστη. Περιορίζει την ελευθερία του. Αν και αυτό είναι συχνά σωστό, πιο συνηθισμένο είναι ίσως ότι αυτοί που φωνασκούν για ελευθερία δεν την επιδιώκουν πραγματικά. Εκείνο που προσπαθούν είναι, οι άλλοι να κάνουν αυτό που θέλουν αυτοί, όχι αυτοί ό,τι θέλουν οι θεσμικοί άλλοι. Αυτό ισχύει συχνά π.χ. στα ολιγαρχικά πολιτεύματα, όπου μια οργανωμένη μειοψηφία κατάργησε βίαια κάποιον μονάρχη (που μπορεί και να ήταν σωστός τύραννος), για να είναι αυτοί οι άρχοντες που επιβάλλουν τη βούλησή τους στη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών. Μια πραγματική δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που εγγυάται ελευθερία και ισότητα όλων των πολιτών εξασφαλίζοντας παιδεία των πολιτών της. Δεν ισχύει το αντίθετο, ότι πρέπει να αποκτήσουμε παιδεία για να εφαρμόσουμε τη δημοκρατία, διότι οι κρατούντες εμποδίζουν κάθε ανατρεπτική παιδεία.