Φόβος και σκοτάδι

"Ο φόβος φυλάει τα έρημα". Φανταστείτε μια μηχανή που όταν γίνεται κάτι πάνω της κινητοποιείται εμποδίζοντάς το να επιδράσει. Αρνητική ανάδραση. Τέτοιος μηχανισμός υπάρχει στα ζωντανά όντα και ονομάζεται αντανακλαστικό. Φανταστείτε τώρα ότι αυτός στέλνει κάπου μηνύματα από τα ποικίλα μέρη που τον αποτελούν. Αυτά εκεί αλληλεπηρεάζονται με αρνητική ανάδραση. Έτσι σχηματίζεται ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο από σήματα που διατηρείται σε μια δυναμική ισορροπία Σε κάθε τι που την διαταράσσει αντιδρά εξουδετερώνοντας αυτό το καθετί. Κάπως έτσι μπορούμε να φανταστούμε το νοητό Εγώ μας, αυτή δηλαδή την ιδιαίτερη, πολύπλοκη ισορροπία. Τη διαταραχή του δικτύου την ονομάζομε οι απέξω "πόνο" και από το σύστημα γίνεται "δυσάρεστα" αντιληπτή.

Αυτά που ανέφερα είναι μια μηχανιστική περιγραφή του πόνου, που νιώθομε όποτε ένα ερέθισμα, τρύπημα, κόψιμο, κάψιμο κλπ διαταράσσει την εσωτερική ισορροπία μας. Ο πόνος κάποιου επομένως γίνεται αντικειμενικά αισθητός από τους άλλους σα μια κίνηση ή έκκρισή μας που τείνει να απαμβλύνει την επίδραση ενός επιζήμιου ερεθίσματος. Υποκειμενικά γίνεται αντιληπτός σαν ένα αίσθημα και δυσάρεστο συναίσθημα. Τα θερμόαιμα κυρίως θηλαστικά, και ο άνθρωπος επομένως, μπορούμε να σχηματίζουμε και εξαρτημένα αντανακλαστικά. Μ΄ αυτά μαθαίνομε, συνηθίζομε, να αντιδρούμε σε ερεθίσματα που συνοδεύουν εκείνα που επιδρούν άμεσα πάνω μας. Έτσι η απλή θέα ενός αιχμηρού ή κοπτικού ή καυστικού κλπ οργάνου συνηθίζομε να μας προκαλεί το δυσάρεστο συναίσθημα, χωρίς πόνο. Αυτό το συναίσθημα είναι ο φόβος. Χάρη στο φόβο προφυλασσόμαστε από τα επιβλαβή ερεθίσματα πριν μας βλάψουν. Εξαιρετικά πολύτιμος. Χάρη σ΄ αυτόν επιβιώνομε. Αλλά και εξαιρετικά δυσάρεστος.

Υπάρχουν διάφορες ποικιλίες φόβου σε ένταση και ποιότητα. Ένας πολύ έντονος φόβος που κινητοποιεί ολόκληρο τον οργανισμό μας για να αγωνισθεί ενάντια σε ένα επικίνδυνο ερέθισμα, με πάλη ή φυγή ονομάζεται αγωνία. Από φυσιολογική σκοπιά, αυτό είναι η υπερένταση ή στρες και συνοδεύεται από έκκριση ποικίλων ορμονών, αδρεναλίνης, υδροκορτιζόνης, ενδορφινών κλπ, που επηρεάζουν τις λειτουργίες όλου του οργανισμού μας. Επιταχύνουν το μεταβολισμό, τις αντιδράσεις του και τον κάνουν λιγότερο ευαίσθητο σε κάθε άλλου είδους ερέθισμα. Είναι συνθήκες συναγερμού. Ο συναγερμός είναι η μόνη ελπίδα σωτηρίας όταν απειλείται η ύπαρξή μας, αλλά αν συνεχισθεί για πολύ, εξαντλεί τις εφεδρείες μας και τότε παύομε να αντιδρούμε σε οτιδήποτε. Ένας ακραία ισχυρός φόβος είναι ο πανικός στον οποίον οι αντιδράσεις μας γίνονται τόσο ταχείες που χάνουν την ειδικότητά τους. Αντιδρούμε άμεσα, αλλά χωρίς το σωστό στόχο ή παραλύομε εξαρχής πλήρως. Αυτό είναι ο πανικός.

Μια ιδιαίτερη μορφή αγωνίας είναι το άγχος. Άγχος μας προκαλείται όταν έχομε όλες τις αντιδράσεις της αγωνίας, χωρίς όμως να αντιλαμβανόμαστε την πηγή της, την αιτία που την προκαλεί. Φοβόμαστε όχι για κάτι συγκεκριμένο, αλλά απλώς μήπως πεθάνουμε. Το άγχος είναι υπαρξιακός φόβος. Πρότυπη μορφή άγχους έχομε αισθανθεί όλοι μας. Είναι το περίεργο εξαιρετικά οδυνηρό συναίσθημα που νιώθαμε όλοι μας όταν είμαστε νήπια, στα ηλικιακά σύνορα της μνήμης μας, που μερικοί τα θυμούνται, άλλοι τα έχουν ξεχάσει, αλλά κι αυτοί τα βλέπουν στα μικρά παιδιά τους. Ξυπνάνε τη νύχτα με εφιάλτες έντρομα και τρέχουν πανικόβλητα στην αγκαλιά των γονιών τους. Είναι το σκοτάδι. Στο σκοτάδι δεν βλέπομε τίποτε. Συνήθως επικρατεί και απόλυτη ησυχία, έτσι που ούτε ακούμε τίποτε. Κάθε δυσάρεστο αίσθημα τότε, όπως μια βαρυστομαχιά μεταφράζεται μέσα μας σε φόβο, χωρίς, λόγω του σκότους, να μπορούμε να προσδιορίσουμε κάποια πηγή του φόβου μας. Αυτό είναι το πρότυπο άγχος, φυσιολογικό, αφού συμβαίνει σε όλους σε συγκεκριμένη ηλικιακή περίοδο, ώσπου να το συνηθίσουμε και να πάψουμε να φοβόμαστε έτσι το σκοτάδι.

Μπορούμε να απαλλαγούμε από το φόβο; Ούτε μπορούμε ούτε και πρέπει, αφού ο φόβος μας προστατεύει. Ωστόσο, μπορεί η κοινωνία με τους νόμους της να μας βοηθήσει. Όταν οδηγώ το δίκυκλό μου κινδυνεύω οποιαδήποτε στιγμή να σκοτωθώ σε ένα ατύχημα. Μου είναι όμως απαραίτητο. Οπότε έρχεται ο νόμος να μου επιβάλει να φορώ κράνος, οπότε, ένα ατύχημα γίνεται λιγότερο επικίνδυνο. Τώρα όμως ο φόβος από τη φυσική επίδραση του ατυχήματος αντικαθίσταται από τον έμμεσο της επιβολής ποινής από το κράτος και την αστυνομία του, αν δεν φορώ κράνος. Και πώς θα απαλλαγώ από το φόβο της αστυνομίας; Θα πρέπει να εσωτερικεύσω αυτή την επίδραση και να μετατρέψω το εξωγενές "απαγορεύεται" σε εσωτερικό "πρέπει". Όλα έχουν ένα τίμημα. Μειώθηκε ο φυσικός φόβος του ατυχήματος με τίμημα τον κοινωνικό φόβο της ποινής. Και αυτός εσωτερικεύθηκε μετατρεπόμενος σε ένα "πρέπει", δηλαδή με τίμημα μια μεταβολή της προσωπικότητάς μου, που τώρα διέπεται από μια αναστολή που δεν προϋπήρχε. Αλλοτρίωση. Τι κάνω τώρα; Η μόνη αντίδραση είναι να μετέχω ο ίδιος στη λήψη των αποφάσεων που μετατρέπονται σε "νόμο". Το δίκαιο σχηματίζεται από κοινωνικά σώματα εξουσίας. Για να αντιμετωπίσω επομένως το φόβο που δηλητηριάζει τη ζωή μου, χωρίς να στερηθώ την προστασία που μου προσφέρει, συμμετέχω στην εξουσία. Αυτό δεν μπορεί να γίνεται με πληρεξούσιους, μονάρχες ή "εκλεκτούς" ολιγάρχες. Απαιτεί να μετέχω ο ίδιος, αυτοπροσώπως, στην εξουσία. Υπάρχει ένας τρόπος, το δημοψήφισμα. Κι αυτό έχει το τίμημά του. Το δημοψήφισμα, η εκκλησία του δήμου, είναι κατάλληλο κυρίως για μικρούς πληθυσμούς, όπου κάθε ομιλητής μπορεί να ακούεται, όπως ο Περικλής μιλώντας στο λαό από την Πνύκα. Σήμερα βέβαια, μπορεί να μιλά σε ένα μικρόφωνο από το γραφείο του και διαμέσου των μαζικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης να φθάνει η φωνή του παντού. Μπορεί πάντα να εφαρμόζεται σε μικρές κοινωνίες, όπως σε δήμους. Ωστόσο, το δημοψήφισμα δεν επιτρέπει τη διαβούλευση, τη συζήτηση μεταξύ τους ενός μεγάλου πλήθους πολιτών. Ικανοποιητικό υποκατάστατο είναι οι αποφάσεις να λαμβάνονται από ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό βουλευτών (π.χ. 200-500 ατόμων) που έχουν επιλεγεί με κλήρωση από το συνολικό πλήθος. Η επικρατούσα βούληση μιας τέτοια βουλής συμπίπτει, με τυχαίο, στατιστικό, σφάλμα, με την επικρατούσα βούληση της κοινωνίας ολόκληρης, ενώ παράλληλα επιτρέπει τη διαβούλευση. Σε περιπτώσεις όπου οι αποφάσεις έχουν ληφθεί με μικρή πλειοψηφία, μέσα στο αναμενόμενο στατιστικό σφάλμα, τότε, μπορεί να γίνει γενικό δημοψήφισμα, αφού έχει προηγηθεί στη βουλή η διαβούλευση. Ένα πολιτικό σύστημα που στηρίζεται σ΄ αυτή την αρχή εξασφαλίζει το μικρότερο δυνατό φόβο, με τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια, χάρη στην κοινωνική επέμβαση και τη μεγαλύτερη δυνατή αποδοχή από το πλήθος, που έτσι αποκτά την κατάλληλη παιδεία, την εσωτερίκευση ενός γενικευμένου πρέπει που έχει συνιστώσα και το δικό του "θέλω". Ευδαιμονία.