Σύγκρουση καθηκόντων

Η ελεύθερη βούληση δεν αφορά το αισθητό Εγώ που περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους ούτε το κοινωνικό Εγώ που περιστέλλεται από τους κοινωνικούς. Αφορά μόνο το νοητό Εγώ που ο ορίζοντάς του είναι απεριόριστος και καθένας μπορεί από μόνος του να φανταστεί οποιονδήποτε σκοπό για τον εαυτό του και να σχεδιάσει πώς θα τον επιδιώξει στο μέλλον. Προϋπόθεση είναι ότι αυτός ο σκοπός δεν αντιπαρατίθεται στους σκοπούς άλλων (κοινωνικός περιορισμός) ούτε στους φυσικούς κανόνες. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, προκύπτει σύγκρουση καθηκόντων. Αυτό σημαίνει μια πραγματική κατάσταση στην οποίαν η εκπλήρωση ενός καθήκοντος δεν είναι δυνατή παρά μόνο με την προσβολή ενός άλλου. Όχι σπάνια, ωστόσο, μπορεί να υπάρχει μια λογική διέξοδος. Θα παραθέσω ένα παράδειγμα σ΄ ένα απλούστατο δυνατό επίπεδο σύγκρουσης καθηκόντων: σε ζώα.

Στο σπίτι μας όταν ήμουν παιδί είχαμε αυλή και υπόγειο με κάθε είδους ζώα, συμπεριλαμβάνοντας βέβαια κατσαρίδες, ποντίκια και άλλα. Αναγκαστικά είχαμε και γάτα, που καθάρισε σε σημαντικό βαθμό από τα ανεπιθύμητα. Η γάτα μας ήταν ένα ιδιαίτερα "έξυπνο" ζώο και είχε μοναδική αδυναμία στον πατέρα μου. Μόλις την καλούσε με το όνομά της έτρεχε στα γόνατά του να δεχθεί γουργουρίζοντας τα χάδια του. Με το σκύλο του σπιτιού στην αυλή δεν τα πήγαινε καλά. Κάποτε ο πατέρας μου έκανε το τεστ. Ενώ τη χάιδευε, φώναξε το όνομα του σκύλου που ήταν πολύ μακριά για να τον ακούσει. Μόλις όμως πρόφερε το όνομά του, η γάτα ανασηκώθηκε έτοιμη να αντιμετωπίσει ένα κίνδυνο. Γνώριζε όχι μόνο το δικό της όνομα, αλλά και του σκύλου. Έξυπνο ζώο! Κάποτε, εμφανώς έγκυος, εξαφανίστηκε. Την ανακάλυψαν σε ένα σκοτεινό μέρος του υπογείου όπου καθόταν με τα νεογνά παιδιά της. Φυσικά, δεν άφηνε κανέναν να πλησιάσει. Φαινόταν εξαντλημένη, καθώς είχε μέρες να φάει. Στον πατέρα μου όμως, που του είχε αδυναμία, επέτρεψε να πάει κοντά. Πήρε ήρεμα τα παιδιά της, από πίσω η γάτα ανήσυχη, και εκείνος τα απόθεσε στο πάτωμα ενός δωματίου. Δίπλα, φύλακας, η μάνα. Και τότε ο πατέρας μου την έβαλε στο δίλημμα. Με ανοιχτές τις πόρτες, πέταξε στο πάτωμα του διπλανού δωματίου ένα ψαράκι. Μόλις το αντιλήφθηκε η γάτα γύρισε προς τα κει και κίνησε να τρέξει πεινασμένη. Αμέσως όμως σταμάτησε και γύρισε προς τα παιδιά της, ξανά κοίταξε το ψάρι, ξανά τα παιδιά. Σύγκρουση καθηκόντων! Και τότε το έξυπνο ζώο, πήρε τα παιδιά της, τα κουβάλησε κοντά στο ψάρι και με την ησυχία της το έφαγε, χωρίς να απομακρυνθεί ούτε στιγμή από τις πολύτιμες ζωές που προστάτευε.

Το δίκαιό μας αναγνωρίζει το πρόβλημα της σύγκρουσης καθηκόντων και είναι ευμενές όταν κάποιος θυσιάζει ένα καθήκον για να αντιμετωπίσει υποχρεωτικά κάποιο άλλο. Εδώ όμως απαιτείται κοινός νους για να αποφανθεί ποιο είναι το πιο σημαντικό από τα καθήκοντα.

Όπως στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων, έτσι, πολύ περισσότερο ίσως, ισχύει και σε επίπεδο κοινωνίας, πολιτικής δηλαδή. Κάπου, όχι πολύ μακριά από εμάς γίνεται πόλεμος. Θεωρούμε, καλώς ή κακώς, ότι ο ένας από τους αντιμαχομένους έχει άδικο, έστω κι αν παρουσιάζει πολλές ευλογοφανείς δικαιολογίες για την επιθετικότητά του. Κι εμείς, παίρνομε το μέρος τού, κατά την άποψή μας, αδικημένου. Σωστά, με συνέπεια στην άποψή μας πως όλο το άδικο το έχει ο επιτιθέμενος. Και τι κάνουμε; Μπορεί να μείνουμε απαθείς, καταδικάζοντας τον κακό επιτιθέμενο, όπως έμειναν απαθείς το σύνολο των φίλων μας όταν ένας ξένος στρατός εισέβαλε στην Κύπρο που, εκείνο τον καιρό τουλάχιστον, είχε Ελληνικό πληθυσμό σε ποσοστό 82%; Εναλλακτικά, στέλνομε υλική βοήθεια στο αδικούμενο κράτος. Όχι παράλογο, ακόμη και χωρίς να εξετάσουμε το ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Οι βομβαρδισμοί των επιτιθέμενων σκοτώνει κόσμο. Πρέπει να βοηθήσουμε. Πώς όμως; Ο επιτιθέμενος είναι ένα από τα τρία κράτη στα οποία οφείλομε την τελική απαλλαγή μας από το ζυγό του Σουλτάνου. Προσωπικά, με την ιστορική παιδεία μου, αισθάνομαι ένα είδος υπαρξιακής ευγνωμοσύνης στην Αγγλία, τη Γαλλία και στη Ρωσία για τη στάση τους στο Ναβαρίνο. Παρά το ότι καθένα από αυτά μας αδίκησε κατά περιόδους, η ευγνωμοσύνη μου δεν έχει πάψει ποτέ γι΄ αυτά. Παράλληλα, αισθάνομαι έντονη υποχρέωση, όπως η γάτα στα γατιά της, για τις εκατοντάδες χιλιάδες τους Έλληνες που υπάρχουν στην περιοχή και αυτή τη στιγμή βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο του επιτιθεμένου. Τι κάνομε λοιπόν; Σύγκρουση καθηκόντων. Έχομε μια προστάτιδα δύναμη. Έχει εγκαταστήσει εκτεταμένες στρατιωτικές βάσεις στον τόπο μας. Ας λέει ο Α. Κάλβος "...καλύτερα πάλιν να χρεμετίσωσι στον Κιθαιρώνα Τούρκων άγριαι φοράδες ΠΑΡΑ ΠΡΟΣΤΑΤΑΣ ΝΑΧΩΜΕΝ". Και αυτή τη στιγμή έχομε σαφή απειλή από τη γείτονα, όπως ανοιχτές διεκδικήσεις στη γη και τη θάλασσα την Ελληνική, και με επίσημο casus belli. Έχομε την ανάγκη προστασίας. Ναι, αλλά και αφήνομε χωρίς προστασία τα παιδιά μας κάτω από την επικράτεια του επιτιθέμενου εκεί που γίνεται αυτή τη στιγμή πόλεμος; Υπάρχει τρόπος να ικανοποιήσουμε ταυτόχρονα την πείνα της γάτας και το μητρικό, προστατευτικό της, ένστικτο;

Δεν ξέρω. Ίσως υπάρχει. Σε ένα πόλεμο μπορείς να συνδράμεις αυτόν που θεωρείς πως αδικείται, με δύο βασικούς τρόπους. Ο ένας είναι να βοηθήσεις να βελτιωθεί η άμυνά του σώζοντας ζωές. Κυριότερος είναι η ανθρωπιστική βοήθεια. Τρόφιμα, φάρμακα, ρούχα και ότι άλλο χρειάζεται. Όσο αντέχομε πιο άφθονα για να ανακουφιστεί. Ο άλλος είναι να του παράσχουμε όπλα. Αυτά όμως αφαιρούν ζωές από τον αντίπαλο. Και αυτή τη στιγμή, από επίσημα χείλια ακούσαμε ότι καταταγήκαμε στη λίστα των εχθρών ενός γιγαντιαίου κράτους. Κι αυτό είναι εκείνο στο οποίο χρωστάμε ευγνωμοσύνη για την υπαρξιακή ελευθερία μας και στο οποίο βρίσκονται όμηροι πλήθος ομογενών που είχαν καταφύγει σ΄ αυτό για προστασία όταν πριν από γενιές οι πρόγονοί τους κυνηγούνταν από τους ίδιους σημερινούς εχθρούς μας.

Βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά. Πριν από ένα αιώνα, μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου στείλαμε στρατό στην Κριμαία εναντίον των Ρώσων υπακούοντας στις επιθυμίες των τότε συμμάχων μας. Εύκολα μας νίκησαν και ο στρατός μας πάρα τρίχα γλίτωσε τον αφανισμό του. Όμως την πλήρωσαν οι πολυάριθμοι συμπατριώτες μας που ζούσαν τότε στο Ρωσικό Πόντο. Τους σκόρπισαν, τους εξόντωσαν, τους εξαφάνισαν. Αλλά εμείς μυαλό δεν βάλαμε. Δεν μάθαμε ούτε σαν τη γάτα να αναγνωρίζουμε όχι μόνο το όνομά μας, αλλά και το όνομα του εχθρού μας, του σκύλου - ή της πολικής αρκούδας.