Γενικό και τοπικό δημοψήφισμα

"Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα", ορίζει το πρώτο άρθρο του Συντάγματός μας, που βέβαια αυτοαναιρείται. Πώς πηγάζουν όλες οι εξουσίες από το Λαό, όταν ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα, που δεν το έχει αποφασίσει ο Λαός; Το Σύνταγμά μας έχει ορισθεί από άτομα που έχουν επιλεγεί από τα κόμματα, έστω και αν από αυτούς εμείς έχουμε απορρίψει κάποιους. Οι βουλευτές δεν είναι πληρεξούσιοι του λαού, διότι η πληρεξουσιότητα αίρεται οποιαδήποτε στιγμή, ενώ, οι βουλευτές, άπαξ και ψηφίστηκαν, παραμένουν ως τις επόμενες εκλογές.

Ο τελικός τρόπος να εκδηλωθεί η βούληση του Λαού είναι το δημοψήφισμα, η ψήφος δηλαδή όλου του λαού. Καθώς αυτή η διαδικασία δεν είναι πολύ ευέλικτη, έτσι που μερικές φορές μπορεί να υπόκειται στη δυνατότητα της νοθείας, και δεν απαντά παρά μόνο με ένα "ναι" ή ένα "όχι", υπάρχουν υποκατάστατα σώματα με ολιγομελέστερους εκπροσώπους που μπορούν να διαβουλεύονται. Είναι δύο ειδών. Εκείνα που απαιτούν ειδικές γνώσεις και πείρα, δηλαδή τα μέλη μιας κυβέρνησης (στρατηγοί στην αρχαιότητα) και των αστικών και διοικητικών δικαστηρίων και εκείνα που δεν απαιτούν γνώσεις, αλλά κοινό νου, όπως είναι τα κληρωμένα μέλη της δημοκρατικής βουλής και των ποινικών δικαστηρίων. Αυτό το γενικό σχήμα υπήρξε μία μόνο φορά στην ιστορία, στην αρχαιοελληνική δημοκρατία, ιδίως την Αθηναϊκή που γνωρίζομε καλύτερα. Εκεί εξελισσόταν, καθώς δεν είχε φθάσει να συμπεριλάβει στους πολίτες της τις γυναίκες, τους δούλους και τους μετοίκους.

Τίποτε δεν εμποδίζει τη λειτουργία ενός τέτοιου πολιτεύματος στους καιρούς μας, με κάποιες ιδιαιτερότητες φυσικά, πέρα από τη συμμετοχή των γυναικών, δούλων, μετοίκων, κυρίως λόγω του μεγέθους του πληθυσμού των σύγχρονων κρατών. Οπωσδήποτε, το απώτατο κύρος μιας απόφασης εξακολουθεί να είναι παραδεδεγμένα το δημοψήφισμα, ακόμη και στο καθεστώς της ολιγαρχίας και της συνταγματικής μοναρχίας που ισχύει σήμερα τόσο σ΄ εμάς όσο και σε όλο τον κόσμο με τον οποίο μοιραζόμαστε τον ίδιο περίπου πολιτισμό. Η σύγχρονη εμπειρία με τα δημοψηφίσματα έχει θετικά και αρνητικά στοιχεία.

Η Ελβετία είναι η χώρα με τα περισσότερα δημοψηφίσματα και είναι μια χώρα εξαιρετικά επιτυχημένη από κάθε άποψη. Καθόλου τυχαία ο νομοθέτης ήταν Έλληνας (Ι. Καποδίστριας). Αρκετές άλλες χώρες καταφεύγουν σε δημοψηφίσματα για να πάρουν μείζονες αποφάσεις. Τα δημοψηφίσματα στη χώρα μας συνοδεύονται από αρκετά αρνητικά στοιχεία. Θυμίζω τα δημοψηφίσματα της χούντας, του 2015 και πολλά άλλα.

Αναφέρθηκε παραπάνω ότι τα σύγχρονα δημοψηφίσματα εμφανίζουν δύο ειδών προβλήματα, το μέγεθος των κρατών και την επιρρέπεια σε νοθεία και χειραγώγηση του αποτελέσματος. Η κατάργησή τους για τέτοιους λόγους θα αφαιρούσε και το τελευταίο ίχνος δημοκρατικότητας στα σύγχρονα πολιτεύματα, μαζί με τα υπολείμματα ελευθερίας, ισότητας που συνδέονται μ΄ αυτήν. Θεωρώ ότι θα έπρεπε να διακρίνουμε ένα γενικό δημοψήφισμα από ποικίλα τοπικά.

Το γενικό δημοψήφισμα, όπως είναι η εκλογή βουλευτών ή και προέδρου δημοκρατίας (που δεν ισχύει σ΄ εμάς) έχει μειωμένη πια σημασία σήμερα, όταν οι μακροχρόνιες αποφάσεις για το κράτος μας λαμβάνονται έξω από εμάς, όπως στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή στο ΝΑΤΟ. Έχομε δεχθεί (ή αναγκασθεί άμεσα ή έμμεσα να δεχθούμε) ότι οι αποφάσεις τους είναι ισχυρότερες από οποιαδήποτε απόφαση σε κρατικό επίπεδο. Μείζονες αποφάσεις που μπορούν να ληφθούν αφορούν πια αποσκιρτήσεις, όπως ήταν το BREXIT στο Ενωμένο Βασίλειο. Οπωσδήποτε, ακόμη και σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν επιτρέπεται να γίνεται δημοψήφισμα, αν δεν έχει προηγηθεί εκτεταμένη δημόσια συζήτηση στο κοινό και στη βουλή, που οφείλει να είναι ένα τυχαίο, κληρωμένο, δείγμα του συνολικού εκλογικού σώματος.

Αντίθετα, ειδικά δημοψηφίσματα οφείλουν να είναι συχνά. Αυτό ισχύει ιδίως στον τόπο μας, όπου το γεωγραφικό ανάγλυφο, με ψηλά βουνά, κάμπους, νησιά, απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση των προβλημάτων από το ένα μέρος στο άλλο. Για παράδειγμα, ένα οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου σε οποιοδήποτε μέρος της Θεσσαλίας απέχει περίπου μισή ώρα από το τριτοβάθμιο νοσοκομείο της Λάρισας. Αντίθετα, παρόμοιο έμφραγμα στη Σίκινο, απέχει μέρες από το νομαρχιακό νοσοκομείο της Σύρου ή από ένα τριτοβάθμιο νοσοκομείο της πρωτεύουσας. Είναι υπόθεση κάθε δήμου να αποφασίσει αν πρέπει να κατασκευασθεί μια γέφυρα ή να περάσει ένας δρόμος μέσα από την πόλη ή να γίνει περιμετρικά γύρω της. Φυσικά, οι δημότες του δήμου πρέπει να επωμίζονται αντίστοιχες δαπάνες και να μη στηρίζονται μόνο στην κεντρική επένδυση. Θα θεωρούσα ότι κάθε γειτονιά θα έπρεπε να παίρνει δημοψηφισματικές αποφάσεις σε θέματα που την αφορούν. Κάθε κτήριο που προγραμματίζεται π.χ., εκτός από την πολεοδομική άδεια που στηρίζεται στην εκτίμηση της ασφάλειάς του, θα πρέπει να έχει και την άδεια των κατοίκων της γειτονιάς. Φυσικά με μια διαιτητική εποπτεία του συνόλου δήμου ή του κράτους, αν χρειάζεται. Κάθε νέο κτήριο θα πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με το φυσικό και οικιστικό περιβάλλον όπου θα ανεγερθεί και αυτό μόνο οι γείτονες μπορούν να το αποφασίσουν. Αν διαφέρει σημαντικά από τα γύρω οικήματα, μπορεί να είναι ένα απαίσιο, απαράδεκτο κτίσμα ή, αντίθετα, ένα πανέμορφο κτήριο που θα αναβαθμίσει τη συνολική γειτονιά.

Το δημοψήφισμα (αρχαία εκκλησία του δήμου) είναι η πεμπτουσία της δημοκρατίας. Εκφράζει τη βούληση του λαού, που θα αποφασίσει για τον εαυτό του, αλλά στα πλαίσια μιας διαδικασίας που ο ίδιος έχει ορίσει εκ των προτέρων. Θεμελιώδης συνθήκη για τέτοια πλαίσια είναι η δυνατότητα διαβούλευσης μεταξύ όσων ψηφίζουν. Στην αρχαία Αθήνα ο αριθμός των πολιτών ανερχόταν σε περίπου 30 000, σε άλλα μέρη ήταν λιγότεροι. Τέτοιες συνθήκες σήμερα μπορούν να υπάρχουν μόνο σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης. Σε επίπεδο κεντρικής εξουσίας, ένα ικανοποιητικό υποκατάστατο είναι η συζήτηση στη βουλή, στην οποίαν, όπως αναφέρθηκε τα μέλη της έχουν επιλεγεί με κλήρωση από το σύνολο των πολιτών. Τα θέματα για δημοψήφισμα όμως μπορούν να έχουν τεθεί όχι μόνο από τους πολιτικούς, την κυβέρνηση ή την αντιπολίτευση, αλλά και από το σύνολο του πληθυσμού. Αυτό είναι εύκολο σήμερα, με τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας. Υπενθυμίζω ότι παγκόσμια δίκτυα, χωρίς καμιά επίσημη δικαιοδοσία, επηρεάζουν τις διεθνείς εξουσίες να εφαρμόσουν κάποιες αποφάσεις, π.χ. στήριξη της προστασίας της φύσης, με το σύστημα των ηλεκτρονικών υπογραφών. Σε όλα αυτά μια πραγματικά ανεξάρτητη δικαιοσύνη πρέπει να αγρυπνά για το ενδεχόμενο νόθευσης του αποτελέσματος. Τέτοιο ενδεχόμενο δεν μπορεί ποτέ να αποκλεισθεί, ακόμη και σε εκλογές του πιο οργανωμένου σύγχρονου κράτους.