Έλεος και φόβος

Η σημασία του συνόλου για τα αγελαία ζώα είναι ελάχιστη. Κάθε μέλος μιας αγέλης ενεργεί "ελεύθερα", όπως το κατευθύνουν τα δύο κύρια ένστικτά του, της αυτοσυντήρησης και της αναπαραγωγής. Η "ελευθερία" του δεν είναι παρά απουσία ανάγκης του να υπακούει στην αγέλη, αν και είναι εντελώς υποχρεωμένο να κάνει ό,τι του επιβάλλουν τα ένστικτά του, αλυσίδες αντανακλαστικών, που ερέθισμα στο καθένα είναι η απάντηση στη διέγερση ενός άλλου. Για τα κοινωνικά ζώα (μυρμήγκια, μέλισσες κλπ) η σημασία του συνόλου είναι σχεδόν απόλυτη. Ένα μυρμήγκι επιμένει να κουβαλήσει ένα άχυρο, έστω κι αν πρέπει να περάσει μια φωτιά που το καίει. Στον άνθρωπο, που είναι πολιτικό (ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό) ζώο, αλλά επιλέγει πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά συμπεριφέρεται, το σύνολο παίρνει μια ιδιαίτερη σημασία. Η κοινωνία, που σημαίνει κατανομή έργου για εξυπηρέτηση κοινού σκοπού, διατηρεί την ενότητά της όχι χάρη σε φυσικά αντανακλαστικά αλλά σε επίκτητα εξαρτημένα. Θυμίζω πως τα εξαρτημένα αντανακλαστικά τελικά είναι το φυσιολογικό υπόβαθρο της συνήθειας και στηρίζονται στη λειτουργική σύνδεση κάποιων αισθήσεων με φυσικά αντανακλαστικά. Γίνονται έτσι ο φυσιολογικός μηχανισμός της ψυχολογικής μάθησης. Τα δευτεροβάθμια, που σχηματίζει πρακτικά μόνον ο άνθρωπος, στηρίζονται στη σύνδεση κάποιων αισθήσεων και με προσχηματισμένα εξαρτημένα, έτσι που οι δυνατότητες μάθησης των ανθρώπων αυξάνονται εκθετικά.

Η ενότητα της κοινωνίας στον άνθρωπο στηρίζεται όχι μόνο στην αλληλεξάρτηση των μελών της, όπως γίνεται στις φυσικές υποχρεωτικές κοινωνίες, αλλά και στην ψυχολογική ενότητα που επιτυγχάνεται με την τέχνη. Όλα τα, ανώτερα τουλάχιστον, ζώα έχουν συναίσθημα, αλλά τέχνη έχουν μόνον οι άνθρωποι. Οι τέχνες μπορεί να στηρίζονται κυρίως στην όραση (στο χώρο, εικαστικές, ζωγραφική, γλυπτική κλπ) και στην ακοή (στο χρόνο, παραστατικές, μουσική, χορός, ποίηση κλπ). Οι τέχνες αντικατοπτρίζουν το συναίσθημα που κυριαρχεί σε μια κοινωνία, έτσι που αποτελούν ένα συναισθηματικό στιγμιότυπο, σύμβολο των διαρκώς εξελισσόμενων γεγονότων που βιώνει η κοινωνία. Για παράδειγμα, η Ιλιάδα δεν είναι εξιστόρηση ενός σημαντικού πολέμου (ήταν ένα είδος παγκόσμιου πολέμου μεταξύ των γνωστών τότε πολιτειών), αλλά η προβολή της μάνιτας του κεντρικού ήρωα, του Αχιλλέα. Η εξιστόρηση του πολέμου είναι πολύ σημαντική. Τέτοιος μεγάλος πόλεμος δεν θα ήταν γνωστό ότι έγινε ποτέ, δηλαδή ιστορικά δεν θα είχε γίνει, αν δεν υπήρχε η Ιλιάδα. Ακόμη κι αν είχαν τυχαία βρεθεί τα αρχαιολογικά κατάλοιπά του, κανένας δεν θα ήξερε τι σήμαιναν. Αλλά δεν ήταν η ιστορία του πολέμου, όπως είναι π.χ. οι Ιστορίες του Ηροδότου που μας μεταφέρουν τους Μηδικούς πολέμους.

Όπως διαφαίνεται ήδη, το πιο σημαντικό ψυχολογικό γεγονός για ένα μέλος της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η αντιπαράθεσή του με την κοινωνία, το δίλημμα μεταξύ του "θέλω" του και του "πρέπει", που είναι η εσωτερίκευση του "θέλω" της κοινωνίας, της ηθικής της δηλαδή, του άγραφου νόμου. Επομένως, το πιο σημαντικό στοιχείο στην Τέχνη είναι εκείνο που συμβολίζει τα συναισθήματα σ΄ αυτή τη σύγκρουση. Μ΄ αυτή την έννοια, η ανώτερη μορφή Τέχνης στην αρχαιότητα ήταν η τραγωδία. Σ΄ αυτή (Αριστοτέλης) προβάλλονταν τα συναισθήματα ελέου, συμπόνοιας, προς τον ήρωα που, καθ΄ όλα άξιος, με κάποιο τρόπο παραστράτησε και βρέθηκε αντιμέτωπος με τις ανώτερες δυνάμεις, θεϊκές ή κοινωνικές (το ίδιο κάνει), προς τις οποίες αισθανόμαστε φόβο, σεβασμό. Η τραγωδία επιζητεί μια λύση, την κάθαρση, που ισορροπεί, όσο γίνεται ικανοποιεί, τα αισθήματα του θεατή. Το αντίστοιχο στη σύγχρονη ζωή είναι το κονσέρτο. Στο κονσέρτο ένα όργανο, που το παίζει μόνος του ο σολίστας, διαβουλεύεται με, αντιπαρατίθεται στην, ορχήστρα. Αυτή πάλι, όπως η κοινωνία, αποτελείται από ποικίλα όργανα (ή ομάδες ομοειδών οργάνων) που καθένα τους παίζει μια διαφορετική μελωδία, αλλά όλα μαζί συμβάλλουν να ακουστεί ένα ενιαίο αρμονικό σύνολο.

Η ποίηση κλασικά είναι επική, λυρική και δραματική. Ο λόγος της ποίησης είναι κανονικά "ηδυσμένος", ευχάριστος στο αφτί. Η γλώσσα είναι πρώτιστα ένα ακουστικό φαινόμενο. Δεν διεγείρει κάποια αντίδραση, δεν είναι απαρχή κάποιου αντανακλαστικού δηλαδή, αλλά ο ηδυσμένος λόγος μπορεί να ηρεμεί ή να διεγείρει γενικά. Ο ρυθμός του λόγου, η ομοιοκαταληξία, η αντιπαράθεση ηχητικά παρόμοιων λέξεων με αντίθετο νόημα (π.χ. χαίρε δι΄ ης η χαρά εκλάμψει, χαίρε δι΄ ής η αρά εκλείψει), η διαδοχή φθόγγων που κάνουν "εύηχη" μια λέξη, δηλαδή με πιο άνετη αλλαγή θέσης της γλώσσας και άλλα, καθιστούν την Ελληνική γλώσσα μια από τις ωραιότερες (την ωραιότερη, λέει ο Voltaire) γλώσσα που μιλιέται. Κι αυτό χωρίς λογική εξήγηση, διότι το ωραίο δεν επιδέχεται λογική εξήγηση, άλλη από τα παραπάνω. Η ποίηση κανονικά χρησιμοποιεί ηδυσμένο λόγο. Επιπλέον, συγκινεί χάρη σε ποιητικά λογικά σχήματα με παρομοιώσεις, μεταφορές κλπ.

Κοινωνικές αλλαγές σήμαναν άρση των παραπάνω. Η τραγωδία έπαψε σχεδόν να παράγεται μετά την πτώση της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Την αντικατέστησαν άλλα λογοτεχνικά είδη. Η ποίηση άρχισε περισσότερο να διαβάζεται παρά να ακούεται, και η σημασία του ηδυσμένου λόγου μειώθηκε στο ελάχιστο. Η σύγχρονη ποίηση δεν παύει να διεγείρει συναισθηματικά, αλλά όχι χάρη στον ηδυσμένο λόγο της, αλλά χάρη στο νόημα που εκφράζουν οι στίχοι της, ή και, στην εντελώς σύγχρονη ποίηση, στους υποσυνείδητους συνειρμούς που δημιουργούν οι λέξεις που την απαρτίζουν και πολλές φορές ξεπερνούν τις παρομοιώσεις, τις μεταφορές, τις ανθρωπομορφίες και λοιπά ποιητικά σχήματα. Έτσι, η σύγχρονη επική ποίηση έχει απαλλαγεί από τον ηδυσμένο λόγο και έχει αντικαταταθεί από άλλα λογοτεχνικά είδη όπως το μυθιστόρημα, ενώ το δράμα στο σύγχρονο θέατρο εξελίχθηκε με πεζό λόγο. Σήμερα, όταν λέμε ποίημα εννοούμε αυτόματα κυρίως το λυρικό λόγο, που κι αυτός όμως έχει απαλλαγεί από τα στοιχεία της ωραιολογίας. Κάτι ανάλογο έχει συμβεί και με τη μουσική. Η σύγχρονη μουσική δεν στηρίζεται όπως κλασικά στην αρμονία και στη μελωδία, αλλά, με ατονικότητα ή πολυτονικότητα, σε άλλα στοιχεία όπως στην εναλλαγή ισχυρών και ασθενών τόνων, που συχνά είναι μάλλον θόρυβοι ή κρότοι παρά μουσικοί τόνοι.

Ως αποτέλεσμα, η σύγχρονη τέχνη δεν αγγίζει πια συναισθηματικά τόσο πολλούς όπως στην αρχαιότητα. Η συγκίνηση που προκαλεί είναι πιο εσωτερική, αλλά μόνο σε μικρό αριθμό μυστών με έντονη ποιητική παιδεία. Έτσι όμως, απομακρύνεται από τον κύριο ρόλο της τέχνης γενικά, τη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας. Ανάλογα ισχύουν και στις εικαστικές τέχνες με τις οποίες δεν ασχολήθηκα. Δεν παύει, ωστόσο, να είναι ένα συναισθηματικό ενσταντανέ, υποδηλώνοντας ακριβώς την τάση για διάλυση της κοινωνίας, με επικράτηση της αγελαίας ατομικότητας (που θεωρούμε "ελευθερία") πάνω στην κοινωνική ενότητα.