Δρυός πεσούσης

Το μπούλιγκ (bullying) το μεταφράζουν τα λεξικά ως "εκφοβισμό". Δεν αποδίδει ακριβώς την έννοια. Η λέξη υπονοεί πως μια και κάποιος εμφανίζει μια μειονεξία πέφτουν όλοι επάνω του να τον εκμηδενίσουν. Το περιγράφει υπέροχα ο Ν. Καζαντζάκης. Τη μεγάλη Παρασκευή ο δάσκαλος έδειξε ένα μαθητή ότι αυτός, ναι, μοιάζει με τον Ιούδα. Οι μαθητές άρχισαν να τον φτύνουν και να τον χτυπούν. Ο Νικολιός δεν ξαναγύρισε στο σχολείο.

"Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται", είναι η πλήρης φράση που αποδίδεται στο Μένανδρο. Υπονοεί κυρίως τον ισχυρό που όταν χάσει τη δύναμή του, όλοι σπεύδουν να επωφεληθούν. Η πρόταση αποδίδει λίγο καλύτερα το μπούλιγκ, αλλά όχι πλήρως. Όταν γίνεται ο εκφοβισμός, στο σχολείο ή και στην κοινωνία, συνήθως δεν υπάρχει ωφέλεια. Υπάρχει μόνο η ηδονή να εκμηδενίζεις κάποιον. Χαρακτηριστικό όμως είναι ότι οι αντίστοιχες πράξεις γίνονται συνήθως όχι από ένα άτομο, αλλά από μια ομάδα. Ως ομάδα, είναι σαφώς ισχυρότερη από τον ένα που έχει, σα δρυς, πέσει. Επιπλέον, συνήθως η ομάδα παρακινείται από κάποιον. Μπορεί να είναι ο δάσκαλος, όπως στο παράδειγμα του Καζαντζάκη, αλλά πιο συχνά είναι ένας από τους ομοίους, συμμαθητής, οπαδός ομάδας ή άλλος που ασκεί μια επιρροή στο πλήθος. Και η ομάδα συμπεριφέρεται με τρόπο που κάθε μέλος της μόνο του θα ντρεπόταν, αλλά όλοι μαζί ασκούν περήφανα την επαίσχυντη πράξη. Έγινε π.χ. στο Βαγγέλη Γιακουμάκη ή στον Άλεξ Μεσχισβίλι, φθάνοντας ως το θάνατο. Είναι συμπεριφορά όχλου, που ξεκινά από την παιδική ηλικία.

Ο άνθρωπος έχει επιθετικότητα. Τα ζώα ζουν υποχρεωτικά αφαιρώντας ζωή από φυτά ή από άλλα φυτοφάγα ζώα. Είτε για να βρουν την τροφή τους είτε για να αμυνθούν, τα ζώα είναι υποχρεωτικά επιθετικά. Ένα από τα ζώα είναι και ο άνθρωπος. Η βία απαιτεί μυϊκή δύναμη, Τα παιδιά δεν την έχουν. Ώσπου να ωριμάσουν, τα προστατεύουν οι γονείς τους, στα ζώα (με άγνωστο τον πατέρα) η μητέρα. Στο μεταξύ τα εκπαιδεύει να επιτίθενται και να αμύνονται. Η διαδικασία ονομάζεται παιχνίδι και υπάρχει τουλάχιστον στα ομοιόθερμα σπονδυλωτά, που έχουν την ικανότητα να μαθαίνουν. Τα πιο παραδοσιακά παιχνίδια, κυνηγητό και κρυφτό, είναι παραδείγματα. Θυμάμαι όμως παιδικά παιχνίδια, όπως το "μπιζ" ή "τρεις και το λουρί της μάνας", που είχαν βία. Όποιον έχανε τον χτυπούσαν οι άλλοι. Δεν ήταν εκφοβισμός, διότι στο ρόλο του θύματος και των θυτών εναλλάσσονταν τα παιδιά. Ωστόσο, ομολογουμένως η απόσταση από το μπούλιγκ δεν ήταν μεγάλη, αφού τα χτυπήματα μπορεί να ήταν γνήσια και οι πολλοί χτυπούσαν τον ένα.

Τα παιδιά στον εκφοβισμό λειτουργούν σαν όχλος, σαν αγέλη. Στον όχλο κάνει ό,τι θέλει ο καθένας, αλλά, καθώς δεν έχει δικό του σκοπό, επικρατεί ο μιμητισμός. Μπορεί να υπάρχει ένας, που οι άλλοι τον μιμούνται. Ο λαός ενεργεί σαν όχλος υπακούοντας σε ένα δημαγωγό, αντί να πειθαρχεί σε κανόνες. Στην αναρχία πάλι κάνει ό,τι θέλει καθένας, αλλά δεν υπάρχει αρχηγός. Στη δημοκρατία ενεργούν όλοι με κανόνες, που όμως τους έχουν προαποφασίσει όλοι.

Στην παιδεία μας μαθαίνομε πως είναι σωστό, κοινωνικά δεκτό, ένα πρέπει. Αλλά η γνώση του αγαθού δεν αρκεί. Υπάρχουν οι εσωτερικές παρορμήσεις, υπάρχει η μίμηση που αναφέρθηκε και άλλα. Χρειάζεται και η συναισθηματική ροπή προς το αγαθό. Πώς μπορεί να εκπαιδευτεί το παιδί να μην προχωρεί σε πράξεις εκφοβισμού; Φυσικά, ο δάσκαλος να μην τις προκαλεί από τις δικές του προκαταλήψεις όπως στον Καζαντζακικό "Ιούδα". Οι γονείς θα μπορούσαν να έχουν την πιο σημαντική επίδραση. Η σύγχρονη κοινωνία όμως έχει διαλύσει την οικογένεια. Ένας τρόπος είναι ότι υποχρεώνει οι γονείς να μην είναι παρόντες δίπλα στα παιδιά τους, διότι πρέπει να εργάζονται και οι δύο εκτός του σπιτιού, συχνά σε άλλη πόλη, αλλιώς δεν μπορεί να επιζήσει η οικογένεια. Αφήνω τη θεσμική αμφισβήτηση της παραδοσιακής πυρηνικής οικογένειας με πατέρα, μητέρα, παιδιά στη σύγχρονη κοινωνία. Αλλά και στο σχολείο θα πρέπει να υπάρχει κάποιος υπεύθυνος που να σταματά οποιαδήποτε πράξη εκφοβισμού των πολλών που ασκείται πάνω στον ένα. Φυσικά, παίζει ρόλο ο χαρακτήρας του θύματος. Στον εκφοβισμό δεν υπάρχει κίνητρο κέρδους, Ο βασανιστής εκφοβιστής ικανοποιείται με αισθήματα σαδισμού κάνοντας κάποιον να υποφέρει. Θυμάμαι στο σχολείο. Κάποιος με είπε μυτά. Είχα και μια κάπως προέχουσα μύτη. Θύμωσα, στενοχωρήθηκα και εκείνος συνέχισε, διότι τον ικανοποιούσε που στενοχωριόμουν και το έδειχνα. Και άλλοι ενώθηκαν μαζί του. Και θυμήθηκα πολύ μικρός στο σπίτι. Ήμουν ο μικρότερος, με πείραζαν οι μεγαλύτεροι κι εγώ έκλαιγα. Χωρίς να πονώ, έκλαιγα. Καταλάβαινα πως με πείραζαν ακριβώς για να με κάνουν να κλαίω. Άρχισα να κλαίω πολύ δυνατά γι΄ αυτό, ώστε να γίνω ενοχλητικός. Έγιναν τότε και εκείνοι πιο απότομοι. "Πάψε, επιτέλους". Εγώ όμως επέμενα, ακριβώς επειδή μου το ζητούσαν. Τότε επενέβηκε ο παππούς. Έβγαλε ένα δίφραγκο και μου τόδειξε. "Θα στο δώσω αν κλάψεις πιο δυνατά". Ήταν γελοίο. Κι εγώ έβαλα τα γέλια. Και στο σχολείο κατάλαβα και άρχισα να περηφανεύομαι. "Ελάτε να μετρηθούμε. Έχει άλλος μεγαλύτερη μύτη από εμένα;" Το λεκτικό μαρτύριο σταμάτησε. Η πρόθεση των "βασανιστών" συμμαθητών μου έπαψε να ικανοποιείται. Δεν πετύχαινε το στόχο της να με στενοχωρήσει κι αυτοί να χαίρονται. Και έσβησε.

Δυστυχώς, δεν είναι πάντα έτσι απλά. Τα παραδείγματα του Βαγγέλη και του Άλεξ είναι πραγματικά τραγικά. Και τα παιδιά που μεγαλώνουν γίνονται αυτοί που είδαμε, που πάνε με μαχαίρια στο γήπεδο και πετούν θανάσιμες φωτοβολίδες στον αστυνομικό. Σε κάθε τόπο μπορεί να υπάρχουν κάποιες "συμμορίες" νέων που προσπαθούν να επιβληθούν στον κύκλο τους. Παλιά οι Γάλλοι είχαν τους απάχηδες στο Παρίσι, εμείς του κουτσαβάκηδες στην Πλάκα, στη Βρετανία ξεκίνησαν οι χούλιγκαν για να απλωθούν σε πολλές χώρες. Οι "νόμοι" του όχλου διέπουν τέτοιες ομάδες βίαιων ατόμων και γι΄ αυτό, όχι σπάνια, σπεύδουν να τους αγκαλιάσουν και εκμεταλλευθούν πολιτικά κόμματα με ολοκληρωτική ιδεολογία, όπως ήταν (είναι;) οι ναζί. Στον τόπο μας έφτασε να εκδηλώνεται βία ακόμη και μέσα στη βουλή. Και δεν είναι η πρώτη φορά.

Παρότι η ευθύνη είναι πρώτιστα των αυτουργών, η ευθύνη της πολιτείας για τις πράξεις τέτοιων βίαιων ατόμων, δεν λείπει. Υπάρχουν βέβαια τα κατασταλτικά μέτρα. όμως η πρόληψη είναι πιο σημαντική. Η πολιτεία ευθύνεται τόσο όσο και για την παιδεία που προσφέρει στους πολίτες της. Και είπαμε ήδη, για να μην υποχρεώνει τους γονείς να λείπουν μακριά από τα παιδιά τους.