Ολοκληρωτισμός και αποδοτικότητα

Ολοκληρωτικό είναι ένα καθεστώς που ελέγχει και κατευθύνει άμεσα ή έμμεσα τις κοινωνικές δραστηριότητες των ατόμων (Βικιπαίδεια). Ο μεγάλος διώκτης των υπευθύνων του Ολοκαυτώματος, Simon Wiesenthal, τόνισε ότι ο ολοκληρωτισμός διεισδύει στην ατομική ζωή των πολιτών: οι δημοκρατικές πολιτικές δυνάμεις ζητούν ψήφο κάθε τέσσερα χρόνια, αλλά τα ολοκληρωτικά κόμματα απαιτούν σε καθημερινή βάση υποταγή από τους οπαδούς τους. 

Γενικά, θεωρούμε τον ολοκληρωτισμό ως το χειρότερο γεγονός που ενδέχεται να αντιμετωπίσουμε στην πολιτική μας ζωή. Από την άλλη, εντυπωσιάζει ο σημαντικός αριθμός των πολιτών σε όλο τον κόσμο που αναπολεί ολοκληρωτικά καθεστώτα. Κάθε λίγο και λιγάκι, ακούμε να ανθεί ξανά και ξανά στην πατρίδα μας το σύνθημα "Ο Έλληνας χρειάζεται βούρδουλα". Και, ψύχραιμα σκεπτόμενοι, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο A. Hitler παρέλαβε μια Γερμανία στο χείλος της αποσύνθεσης και την ανέδειξε σε κυρίαρχη οικονομική δύναμη σε όλο τον κόσμο και παρά λίγο απόλυτα κυρίαρχη σε όλο τον πλανήτη, αν δεν είχε βρει αντιμέτωπο το σύμπαν εναντίον του. Πρωτοστάτησε σε θυσίες και αποτελεσματικότητα σ' αυτό τον πόλεμο ένα άλλο ολοκληρωτικό καθεστώς, του И. Ста́лин, ο οποίος παρέλαβε μια χώρα επίσης στα όρια της διάλυσης με εχθρικό εναντίον του όλο τον κόσμο. Ακόμη κι εμείς είχαμε επέμβει στρατιωτικά στη χώρα του Στάλιν, με ολέθρια για το έθνος μας αποτελέσματα. Τι λοιπόν ισχύει;

Τα κοινωνικά ζώα στη φύση, όπως είναι κάποια έντομα, υποχρεωτικά αναγκάζουν τα μέλη τους, με φυσικά αντανακλαστικά, να ενεργούν όπως συμφέρει την κοινωνία τους πρώτιστα, και όχι όπως απαιτεί η ατομική επιβίωσή τους. Η ανθρώπινη κοινωνία είναι επιλογή. Οι άνθρωποι αποφασίζομε μόνοι μας πόσο κοινωνικά και πόσο αγελαία θέλομε να ζούμε. Είμαστε πολιτικά ζώα (Αριστοτέλης). Αυτή η επιλογή μας μάς επιτρέπει να διαλέγουμε τον κοινωνικό μας στόχο. Το Ελληνικό ιδανικό είναι η ευδαιμονία των πολιτών, που σημαίνει πως η κοινωνία εξασφαλίζει στους πολίτες της τις δυνατότητες να διαμορφώνει ο καθένας το δικό του στόχο και να τον επιδιώκει στο μέτρο που δεν εμποδίζει την επίτευξη των σκοπών των άλλων. Η κοινωνία όμως, για να επιτύχει αυτό το ρόλο της πρέπει να επιβάλλει αναγκαστικά κάποιους κανόνες (νόμους) στους πολίτες της, ακόμη και με τη βία. Το σύνολο της πολιτείας αντιμετωπίζει απειλές που μπορεί να είναι φυσικές, λοιμοί, λιμοί, καταποντισμοί κλπ ή ανθρώπινες, τα συμφέροντα άλλων ανθρώπινων πολιτειών ή και οι τάσεις αυτοαποσύνθεσης που πάντοτε υπάρχουν σε μια κοινωνία. Οφείλει λοιπόν η κοινωνία, για την αντιμετώπιση τέτοιων απειλών, ανάλογα με την ένταση και το επείγον τους, να ασκεί έναν ελάχιστο ή και μεγάλο ολοκληρωτισμό. Πώς μπορεί να εξασφαλισθεί ένα τέτοιο άριστο κοινωνικής αποδοτικότητας και ατομικής ευδαιμονίας;

Ο ολοκληρωτισμός πρέπει να θεωρηθεί ως εργαλείο, όχι ως σκοπός. Όπως κάθε εργαλείο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλό και για κακό σκοπό. Ο σκοπός θα κρίνει. Τα πολιτεύματα είναι τρεις βασικές κατηγορίες: Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Αλλά ο Αριστοτέλης δεν σταματά σ΄ αυτό το σημείο. Διακρίνει το καθένα σε δύο είδη, καλό και κακό. Καλό είναι εκείνο στο οποίο οι άρχοντες νοιάζονται για τους πολίτες, ενώ κακό εκείνο στο οποίο μεριμνούν για τον εαυτό τους. Ολοκληρωτικά μέτρα μπορούν να εφαρμοσθούν και στις τρεις κατηγορίες πολιτευμάτων, και πρέπει να εφαρμοσθούν όταν υπάρχει κάποια επείγουσα, επικίνδυνη, κατάσταση. Στο δικό μας Σύνταγμα (άρθρο 48) σε πολύ συγκεκριμένες καταστάσεις η Βουλή, "με απόφασή της, που λαμβάνεται ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή, σε ολόκληρη την Επικράτεια ή σε τμήμα της, το νόμο για την κατάσταση πολιορκίας, συνιστά εξαιρετικά δικαστήρια και αναστέλλει την ισχύ του συνόλου ή μέρους των διατάξεων άρθρων..." που εξασφαλίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα που έχει θεσπίσει το ίδιο το Σύνταγμα, ορίζοντας και τη διάρκεια ισχύος των επιβαλλόμενων μέτρων. Αυτά είναι ολοκληρωτικά μέτρα που μπορούν με τέτοιους όρους να εφαρμοσθούν από όλων των ειδών τα πολιτεύματα.

Φυσικά, οι πολίτες δυσφορούν με τον ολοκληρωτισμό. Τον δέχονται όμως, αν είναι για το δικό τους συμφέρον. Όσο πιο πολύ οι άρχοντες απηχούν τη βούληση του συνόλου της κοινωνίας, τόσο ευκολότερα δέχονται ή και συμβάλλουν στην εφαρμογή τέτοιων αυστηρών μέτρων. Αν π.χ. τοποθετούνταν κάμερες σε όλα τα κρίσιμα σημεία, ακόμη και μέσα στα σπίτια, η εγκληματικότητα προφανώς θα μειωνόταν δραστικά. Θέλομε όμως να τεθούμε όλοι οι πολίτες υπό παρακολούθηση σαν ύποπτοι, για να γλιτώσουμε, από τους λίγους που είναι πραγματικά έτοιμοι να βιαιοπραγήσουν σε βάρος μας, να μας ληστέψουν, να μας σκοτώσουν, να μας βιάσουν; Το κρίσιμο σημείο από ηθική σκοπιά δεν είναι, επομένως, ο ολοκληρωτισμός, αλλά το πόσο σύμφωνη είναι η εφαρμογή του από το σύνολο των πολιτών. Οι πιθανότητες είναι βέβαια ότι η συμφωνία για τέτοια μέτρα είναι ελάχιστη στη μοναρχία, μεγαλύτερη στην ολιγαρχία, όπου, με κάποιον τρόπο οι άρχοντες επιλέγονται μεταξύ ολίγων, όπως είναι στο δικό μας σύστημα της λεγόμενης "προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας" και η μέγιστη δυνατή στη δημοκρατία. Σ΄ αυτήν οι άρχοντες δεν απαιτείται να διαθέτουν άλλα προσόντα εκτός από εντιμότητα και κοινό νου και, προέρχονται με ίσες πιθανότητες από το σύνολο των πολιτών, π.χ. με κλήρωση. Τέτοιες εξουσίες είναι η βουλή και η ποινική δικαιοσύνη. Αντίθετα, η κυβέρνηση και η αστική και διοικητική δικαιοσύνη απαιτούν γνώση νόμων και όχι μόνο, άρα δεν μπορούν να μετέχουν σ΄ αυτές όλοι οι πολίτες, παρά μόνον με προεπιλογή τους που εγγυάται τη γνώση και την πείρα τους.

Στον ολοκληρωτισμό δεν επιβάλλονται μόνον απαγορεύσεις, αλλά και υποχρεωτικές ενέργειες. Μ΄ αυτή την έννοια, οι περισσότεροι δεχόμαστε μέτρα όπως η υποχρεωτική εκπαίδευση για κάποια έτη, η υποχρεωτική θητεία για ένα διάστημα, υποχρεωτικοί εμβολιασμοί σε παιδιά κλπ. Σε τέτοιες καταστάσεις η λειτουργία της κοινωνίας γίνεται στη βάση μιας αυστηρά ιεραρχικής δομής στη σειρά, όπου καθένας υπακούει σε έναν ανώτερό του κι αυτός στο δικό του ανώτερο. Αντίθετα, έξω από τέτοιες καταστάσεις, η λειτουργία της κοινωνίας στηρίζεται περισσότερο σε μια παράλληλη δομή, στην οποίαν η κοινωνία παρέχει πολλαπλούς τρόπους για να ικανοποιηθούν οι σκοποί κάθε πολίτη και αυτός επιλέγει. Αν αποτύχει με τον ένα τρόπο, έχει στη διάθεσή του άλλους. Οι βαθμοί ελευθερίας του με την παράλληλη δομή πολλαπλασιάζονται. Για να του εξασφαλίσει όμως η πολιτεία τέτοια δυνατότητα, πρέπει σε κάποια φάση της ζωής του να δεχθεί την ιεραρχική, στη σειρά, δομή, εκείνη που, αν υπερβεί τα όρια που ορίζει το σύνολο των πολιτών, θα χαρακτηριζόταν ολοκληρωτισμός.