Καύσωνας

Καύσωνας είναι παρατεταμένη περίοδος πολύ ζεστού καιρού, με ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες. Αν και το προέχον στοιχείο του είναι η υψηλή θερμοκρασία, τα αποτελέσματά του εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό και από την υγρασία, τους ανέμους και τη διάρκεια των φαινομένων.

Η γη μας πέρασε - και περνάει - από ποικίλες φάσεις, που, σαν ταλάντωση, διαδέχονται η μια την άλλη. Τέτοια ταλάντωση είναι της θερμοκρασίας. Περίοδοι με παγετώνες διαδέχονται στις χιλιετίες η μια την άλλη με ενδιάμεσες περιόδους ευκρασίας. Όλα αυτά γίνονται αυτόματα, χωρίς παρεμβάσεις, απλώς με το διάβα του χρόνου, όπως σε κάθε ταλάντωση. Ωστόσο, τα φαινόμενα μπορούν να επιτείνονται - ή αμβλύνονται - με την ανθρώπινη παρέμβαση. Ο άνθρωπός είναι ένα ζώο με σχεδόν θεϊκή δημιουργική ικανότητα. Μπορεί να επεμβαίνει στη φυσική πορεία της φύσης.

Η ζωή χρειάζεται, για να υπάρχει, ένα στενό φάσμα θερμοκρασίας, γύρω στους 37oC. Σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες επιβραδύνεται σημαντικά ο πολλαπλασιασμός των μικροοργανισμών, γι΄ αυτό τα τρόφιμά μας που αλλοιώνονται από την ανάπτυξη μικροβίων, διατηρούνται αρκετά στο ψυγείο και πολύ περισσότερο στην κατάψυξη. Από την άλλη, θερμοκρασίες πάνω από 70οC περίπου αλλοιώνουν το λεύκωμα και τα λοιπά χημικά συστατικά των ζωντανών όντων και αυτά πεθαίνουν. Μια βολική θερμοκρασία, επειδή τη βλέπομε χωρίς θερμόμετρο, είναι εκείνη του βρασμού στην οποίαν πεθαίνει (σχεδόν) κάθε ζωή μέσα σε λίγα λεπτά. Όμως με το βρασμό αλλοιώνονται και πολλά χρήσιμα για εμάς συστατικά (π.χ. βιταμίνες) και γι΄ αυτό προτιμούμε τους μετρημένους περίπου 70οC (παστερίωση), που εξουδετερώνουν τα περισσότερα παθογόνα μικρόβια, χωρίς να θίξουν σημαντικά τις χρήσιμες ουσίες.

Τη ζέστη ή το κρύο εμείς δεν τα αισθανόμαστε μόνο ως θερμοκρασία. Όταν φορώ ένα ρούχο, ανάμεσα στο δέρμα μου και στο ύφασμα υπάρχει ένα στρώμα αέρα με θερμοκρασία σαν αυτήν του δέρματός μου (37oC). Αν υπάρχουν άνεμοι, αυτοί ανανεώνουν σύντομα αυτό το στρώμα αέρα που παίρνει τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Επίσης η υγρασία άγει τη θερμότητα πιο γρήγορα από τον αέρα. Έτσι η παρουσία ανέμων και υγρασίας κάνει να νιώθουμε το περιβάλλον μας πιο αντίξοο από εκείνο του σώματός μας. Από την άλλη, η εξάτμιση γίνεται με αφαίρεση θερμότητας. Γι΄ αυτό ο ιδρώτας, παρόλον ότι είναι ενοχλητικός, μας δροσίζει. Αν δεν έχουμε ιδρώτα επειδή είμαστε αφυδατωμένοι, παθαίνομε σε θερμό περιβάλλον θερμοπληξία, μια επικίνδυνη κατάσταση.

Κι εδώ να σταθώ στο ρόλο του ύδατος. Είναι η ένωση δύο ατόμων υδρογόνου με ένα οξυγόνου. Το υδρογόνο είναι φορέας θετικού ηλεκτρισμού, το οξυγόνο αρνητικού. Έτσι το ύδωρ είναι ένα δίπολο μόριο, θετικό από τη μια μεριά, αρνητικό από την άλλη. Με το θετικό πόλο του έλκει κάθε αρνητικά φορτισμένο στοιχείο, με τον θετικό το αντίθετο. Έτσι το ύδωρ γίνεται ο ενδιάμεσος, ο μεσίτης, που έλκει διατηρώντας όμως χωρισμένα θετικά με αρνητικά στοιχεία (άτομα, μόρια, ιόντα). Μεταξύ άλλων, μπορεί και να σχηματίζει αλυσίδες μορίων ύδατος ανάλογα με την πίεση και τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Καθώς έτσι αλλάζει το μήκος των αλυσίδων, αποθηκεύει ανάλογα και ελευθερώνει θερμότητα, εξισορροπώντας θερμικά το περιβάλλον του σα λάστιχο ή ελατήριο. Καθώς αλλάζει η θερμοκρασία, στους 100oC από υγρό γίνεται αέριο (ατμός) ενώ στους 0oC από υγρό γίνεται στερεό (πάγος). Όμως στους 4oC είναι πιο ελαφρό το νερό από τους 0oC και γι΄ αυτό ο πάγος επιπλέει. Αν δεν ήταν έτσι, θα πάγωνε ως το βυθό όλη η θάλασσα και θα ήταν αδύνατη η ζωή.

Να λοιπόν πώς ο αέρας και το νερό διατηρούν τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της Γης να κυμαίνεται σε στενά σχετικά όρια που επιτρέπουν την ανάπτυξη ζωής, του θαύματος της δημιουργίας, Χωρίς αέρα, στη Σελήνη, η διαφορά θερμοκρασίας από το ένα σημείο σκιάς στο διπλανό του με ήλιο είναι τεράστια. Περιοχές κοντά σε νερά (θάλασσα, λίμνες, ποτάμια) έχουν σταθερότερη θερμοκρασία (μεσογειακό κλίμα) από περιοχές μακριά από νερά (ηπειρωτικό κλίμα). Νερό όμως δεν υπάρχει μόνο επιφανειακό, υπάρχει και υπόγειο. Ιδιαίτερα τα βουνά είναι υπόγειες δεξαμενές ύδατος. Τα δέντρα του δάσους με τις τριχοειδικές δυνάμεις, χωρίς να καταναλώνουν ενέργεια (άλλη από την ηλιακή), παίρνουν νερό με τις ρίζες τους από τη γη και τις ανεβάζουν ψηλά στις φυλλωσιές τους, όπου εξατμίζεται δροσίζοντας το περιβάλλον τους.

Η ανθρώπινη δραστηριότητα σαφώς επηρεάζει προς το χειρότερο την ταλάντωση, που, όπως είπαμε, γίνεται αυτόματα με τις χιλιετίες. Η αποψίλωση της γης από τα δάση της μειώνει τη θερμική ομοιόσταση της γης. Η καύση του άνθρακα αλλοιώνει τη σύσταση της ατμόσφαιρας. Αυτό σημαίνει πως η θερμότητα του ήλιου που φτάνει στη γη εγκλωβίζεται και δεν ακτινοβολείται στο διάστημα, με αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας (θερμοκήπιο). Έχει υπολογισθεί ότι μέσα σε 12 χρόνια περίπου, αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα, η θερμοκρασία της γης θα έχει αυξηθεί κατά 2oC και σε ένα αιώνα κατά 10oC, που είναι ασύμβατο με την ανθρώπινη ζωή.

Τον καύσωνα τον αντέχομε για λίγο, κυρίως με περισσότερο ιδρώτα. Με την παράτασή του όμως αφυδατωνόμαστε, οι υδατικές εφεδρείες μας μειώνονται και παθαίνομε επικίνδυνη θερμοπληξία. Οι προπάτορές μας αντιμετώπιζαν το πρόβλημα με σκίαστρα, με υδατόλουτρα και πίνοντας πολύ νερό. Σήμερα χρησιμοποιούμε κλιματιστικά. Αυτά αφαιρούν θερμότητα από τους κλειστούς χώρους μεταφέροντάς τη στο ύπαιθρο. Η θερμοκρασία επομένως στις πόλεις αυξάνεται με τη χρήση των κλιματιστικών, ενώ η άσφαλτος καλύπτει παλιές περιοχές με βλάστηση που η σκιά και η εξάτμιση από τα φύλλα της δρόσιζε τον τόπο.

Τα αναγκαία μέτρα είναι διεθνή. Τα πλαστικά που απαιτούν αιώνες για να αποδομηθούν σωρεύονται πάνω στη βλάστηση των βυθών των ωκεανών που παράγει το πολύ οξυγόνο και αφαιρεί διοξείδιο του άνθρακα. Απαιτείται δραστική μείωσή τους. Η έκταση των δασών πάνω στη γη πρέπει να διευρυνθεί. Αντίθετα περιορίζεται, π.χ. με την καταστροφή της ζούγκλας του Αμαζονίου, πυρκαγιές κάθε χρόνο κλπ. Η χρήση του άνθρακα (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κάρβουνο κλπ) πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο. Στη θέση της πρέπει να αναπτυχθούν ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά, υδατοπρώσεις, κυματική ενέργεια κλπ που παράγουν εύχρηστη ηλεκτρική ενέργεια από αειθαλείς πηγές. ΠΡΟΣΟΧΗ όμως! Αυτά τα "εργαλεία" πρέπει να αναπτυχθούν όχι καταστρέφοντας το φυσικό περιβάλλον, αλλά σε περιοχές άγονες, όπως είναι τα εγκαταλειμμένα νησιά μας και οι βραχονησίδες μας. Φυσικά τα υλικά τους πρέπει να είναι ανακυκλώσιμα. Η εγκατάστασή τους είναι πολυδάπανη, αλλά η αειθαλής παραγωγή ενέργειας τελικά την αποπληρώνει. Η ανάπτυξη τέτοιων παραγωγών ενέργειας σε δασώδεις ή καλλιεργήσιμες περιοχές έχει ολέθρια αποτελέσματα.