Άτεγκτοι νόμοι

Οι άνθρωποι έχομε το προνόμιο (ή την κατάρα) να μπορούμε να ζούμε είτε αγελαία (ή μεμονωμένα) είτε οργανωμένοι σε κοινωνίες. Το πώς ζει ένα είδος κανονίζεται από τα αντανακλαστικά με τα οποία συμπεριφέρεται. Αυτά μπορεί να είναι απαραβίαστα, είτε αγελαία (π.χ. λύκοι) είτε κοινωνικά (π.χ. μέλισσες, μυρμήγκια). Οι άνθρωποι όμως μπορούν να συμπεριφέρονται με δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, που σημαίνει μια ασύλληπτη ικανότητα για διαρκή μάθηση. Από τη στιγμή που, αθροίζοντας εμπειρίες για χιλιετηρίδες, μπόρεσαν να μεταπέσουν από την τροφοσυλλογή στην τροφοπαραγωγή, άρχισαν να σχηματίζουν κοινωνίες. Παράλληλα με τους φυσικούς νόμους που περιορίζουν άτεγκτα τις συμπεριφορές των ζώων, ανάπτυξαν και κοινωνικούς νόμους, που περιορίζουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων, αλλά όχι άτεγκτα, διότι οι νόμοι αυτοί αποφασίζονται από τα ίδια τα μέλη της κοινωνίας. Αυτοί οι νόμοι μπορούν να είναι άγραφοι, έτσι που κανένας δεν τους ξέρει, δηλαδή το "πρέπει" που ακολουθεί ο διπλανός του· ή μπορεί να είναι ρητοί, το δίκαιο, που ισχύει ίδιο για όλους και είναι διαθέσιμο - υποχρεωτικό μάλλον - να το γνωρίζουν όλοι. Οι άγραφοι νόμοι είναι η ηθική της κοινωνίας, η επικρατούσα βούληση του συνόλου, έστω και ασαφώς διατυπωμένη και αλλάζει διαρκώς. Το δίκαιο, αντίθετα, κατά κανόνα γραπτό, αποκρυσταλλωμένο με κάποιον τρόπο, έχει διάρκεια. Έτσι, το ηθικό δεν είναι αναγκαστικά και νόμιμο. Επανειλημμένα έχω συζητήσει γι΄ αυτό.

Αφορμή σήμερα μου έδωσε το τρίτο πρόγραμμα που έπαιζε μουσική του N. Paganini. Ο αξεπέραστος ως σήμερα βιρτουόζος του βιολιού και συνθέτης, τόσο που να θεωρείται γιος του διαβόλου ή ο ίδιος ο διάβολος, ήταν πραγματικά ξεχωριστή περίπτωση. Απέκτησε τεράστια περιουσία, αλλά με την άσωτη ζωή του (π.χ. καζίνα) την έχασε και χρωστούσε τόσα που πήγε φυλακή. Δεν έπαψε κι εκεί να συνθέτει, έφτασε μάλιστα, λέγεται, στο σημείο να γράφει για μια χορδή, διότι είχαν σπάσει οι άλλες και δεν είχε χρήματα να τις αγοράσει! Και αναρωτήθηκα, αν ήμουν ένορκος ή μέλος επιτροπής που αποφάσιζε, πόσο άτεγκτα θα εφάρμοζα το νόμο μπροστά σε τέτοιες εξαιρέσεις.

Θυμάμαι μια εποχή που οι βαριά άρρωστοι πήγαιναν στο εξωτερικό να βρουν γιατρειά και τέθηκαν επιτέλους κάποιοι κανόνες. Η αξέχαστη ηθοποιός μας Έλλη Λαμπέτη ήταν άρρωστη και έκανε αίτηση να πάει έξω. Τα αντικειμενικά στοιχεία της δεν πληρούσαν τα κριτήρια. Η επιτροπή δεν έδωσε την άδεια. Και είχε την κατακραυγή της κοινής γνώμης.

Ο V. Van Gogh ζούσε με την ελεημοσύνη του αδελφού του. "Μα πρέπει να εργαστείτε", του έλεγαν. Ο μεγάλος ζωγράφος εργαζόταν ατέλειωτες ώρες, αλλά τα έργα του δεν πουλιόνταν. Σήμερα καθένα τους κοστίζει ολόκληρη περιουσία. Όσο ζούσε όμως πούλησε μόνον ένα έργο του. Ο αδελφός του, γκαλερίστας, δεν τολμούσε να περιλάβει τα έργα του στις εκθέσεις που έκανε, διότι θα τον απέλυαν από τη θέση του, να εκθέτει έργα ενός άγνωστου, αμφισβητούμενου, τεχνίτη μαζί με εκείνα καθιερωμένων ζωγράφων.

Ο W. A. Mozart πέθανε άρρωστος μη μπορώντας να πληρώσει γιατρούς. Κάπως έτσι πέθαναν νεότατοι και ο F. Chopin και ο F. Schubert και πολλοί άλλοι. Υπάρχουν και χειρότερα. Σπουδαίοι άνθρωποι επιδεικνύουν μια εντελώς αντικοινωνική συμπεριφορά. Ο Μ. Caravaggio, εκπληκτικός ζωγράφος, σκότωσε κάποιον σε μονομαχία, ενώ η γενική ζωή του δεν ήταν ιδιαίτερα κόσμια. Δεν είναι πάντα έτσι, βέβαια. Ο G. Rossini πλούτισε με τις όπερες που έγραφε, τόσο, που σχετικά νέος έπαψε να γράφει την αξιαγάπητη μουσική του και τα λεφτά του τα έτρωγε στα φαΐ και στο πιοτί.

Το ερώτημά μου όμως είναι τούτο. Κάποιος από κληρονομικότητα ή κατάλληλη επίπονη παιδεία, είναι κάτι το ξεχωριστό, σχεδόν μοναδικός (πλήρως μοναδικός δεν είναι κανένας). Τα δημιουργήματά του, επιστημονικά, καλλιτεχνικά ή ηθικά, έχουν τεράστια θετική απήχηση στην κοινωνία, σύγχρονη και μελλοντική. Και ερχόμαστε να τους κρίνουμε για κάτι άσχετο από την κύρια ενασχόλησή τους. Θα εφαρμόσουμε πάνω τους τούς άτεγκτους δικαιακούς νόμους;

Κάποιοι κριτές, τυχαία κληρωμένοι από το κοινωνικό σύνολο με βάση τον κοινό νου, θα αποφανθούν αν η βεβαιωμένη πράξη έχει τελεστεί από τον κρινόμενο ή όχι. Αυτοί είναι οι ένορκοι. Ο νόμος βέβαια προδιαγράφει την ποινή που αρμόζει στη συγκεκριμένη πράξη. Και εδώ βρίσκεται η ευθύνη της κοινωνίας, αλλά και των ατόμων που την εκπροσωπούν, όπως είναι οι κριτές (δικαστές κλπ). Οι νόμοι οφείλουν να έχουν όχι τόσο επιείκεια ή αυστηρότητα, αλλά ελαστικότητα, αλλιώς θα παραβιαστούν. Μπορεί π.χ. να προβλέπουν φυλάκιση ορισμένου χρόνου για συγκεκριμένη συμπεριφορά. Κι εδώ βρίσκεται η σωστή παιδεία, όχι μόνο γνώση, του επαγγελματία δικαστή. Δεν συμμετείχε βέβαια στη διαπίστωση αν ο κρινόμενος είναι ένοχος ή όχι, διότι αυτό απαιτεί κοινό νου που είναι εξίσου κατανεμημένος σε μορφωμένους και αμόρφωτους, επαγγελματίες και μη. Με την επαγγελματική παιδεία του όμως θα κρίνει για το ύψος της ποινής που θα επιβάλει. Μήπως έγινε σε βρασμό ψυχής; μήπως αντίθετα ήταν προμελετημένη; μήπως έγινε από ανάγκη; μήπως ήταν άμυνα; μήπως ήταν εκδίκηση; μήπως δεν υπήρχε άλλος τρόπος αντίδρασης; Και τόσα άλλα. Αν χρειάζεται εγγύηση και ένας αξιόλογος ένοχος δεν έχει χρήματα, η κοινωνία έχει χρέος να συνεισφέρει.

Αν μιλάμε για ποινικό αδίκημα, χρειάζεται πρωτευόντως προστασία της κοινωνίας, όπως με απομόνωση του δράστη (φυλάκιση), αλλά και σωφρονισμός, ακόμη και εργασία για, όσο γίνεται, αποκατάσταση της γενόμενης αδικίας. Οπωσδήποτε πρέπει να ληφθεί υπόψη στην απόφαση η προσφορά του κρινομένου στην κοινωνία. Βρέθηκα μπροστά σε τέτοιο δίλημμα. Ένας καθηγητής νευροχειρουργικής εισέπραξε σημαντικό "φακελάκι" για να χειρουργήσει κάποιον. Αποδείχτηκε πέρα από κάθε αμφιβολία. Το συμβούλιο που μετείχα αποφασίσαμε να του αφαιρέσουμε τη διεύθυνση της κλινικής που διεύθυνε. Και ο έμπειρος πρόεδρος του Συμβουλίου μάς λέει: "Αν αύριο γίνει ένα δυστύχημα σε ένα λεωφορείο και εισαχθούν δέκα τραυματίες με εγκεφαλική κάκωση, πώς θα τους αντιμετωπίσουμε;" Ούτε η έγκαιρη μεταφορά τους αλλού ήταν πρακτικά δυνατή ούτε και η μετάκληση άλλων νευροχειρουργών. Μια πιο ελαστική απόφαση θα μπορούσε να είναι η αφαίρεση της διεύθυνσης της κλινικής μετά από εύθετο χρόνο, ώσπου να βρεθεί αντικαταστάτης του παραβάτη διευθυντή της.

Τα ονόματα που ανέφερα παραπάνω, Παγκανίνι, Λαμπέτη, Βαν Γκογκ, Σοπέν, Σούμπερτ, Καραβάτζιο και πολλά άλλα, με έχουν προβληματίσει. Καταλήγω πως όταν βρισκόμαστε σε θέση κριτή, πρέπει να θυμόμαστε τον Ιησού, που μπροστά στην κρίση μιας μοιχαλίδας για λιθοβολισμό, είπε: "ὁ ἀναμάρτητος ὑμῶν πρῶτος βαλέτω λίθον", κατά τον Ιωάννη. Ο Νόμος επιβάλλει. Ο εφαρμοστής του όμως πρέπει να λαβαίνει υπόψη του όλες τις απρόβλεπτες συγκυρίες.