Μουσική

Δεν ξέρω για τα φυτά, πάντως τα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους. Επικοινωνία σημαίνει ότι το ένα εκπέμπει ερεθίσματα με κάποιο νόημα και τα προσλαμβάνει, μαζί με το νόημά τους, ένα άλλο. Ερέθισμα είναι η προσφορά ή αφαίρεση ενέργειας από την επιφάνεια ενός κυττάρου που μπορεί να διεγερθεί. Η διέγερση του κυττάρου σημαίνει από φυσική πλευρά πως η πάντοτε φορτισμένη σαν μπαταρία κυτταρική μεμβράνη αποφορτίζεται ή και αναστρέφει την πόλωσή της προσωρινά. Η διέγερση ενεργοποιεί μια αλυσίδα αλλαγών στο κύτταρο που συνεχίζεται αυτοδιεγειρόμενη σαν κύμα και μετά τη λήξη της εφαρμογής του ερεθίσματος. Τα ερεθίσματα είναι ποικίλες μορφές ενέργειες. Μπορεί να είναι μηχανικά, π.χ. με τσιμπά ένα αγκάθι. Ή μπορεί να είναι χημικά, όπως σε πολλά έντομα, ή και σε εμάς η γεύση και η όσφρηση. Κάθε μυρμήγκι από όπου περνά αφήνει κάποια ίχνη από μυρμηγκικό οξύ που το συλλαμβάνουν τα άλλα μυρμήγκια και το ακολουθούν, έτσι που αν κάποιο βρει τροφή τα άλλα σπεύδουν σ΄ αυτό το μέρος. Άλλα είναι οπτικά. Οι μέλισσες φαίνεται πως πετούν με ιδιαίτερο τρόπο σα να χορεύουν και οι άλλες πληροφορούνται πού θα βρουν νέκταρ. Τα ανώτερα κυρίως σπονδυλωτά εκπέμπουν κυρίως ακουστικά ερεθίσματα, κραυγές ή κελαηδήματα. Οι άνθρωποι έχομε την ικανότητα να εκστομίζουμε έναρθρους ήχους, την ομιλία, που έχει τεράστια ποικιλία, έτσι που η ικανότητά μας για επικοινωνία είναι μοναδική. Φυσικά, η επικοινωνία μας με έναρθρους ήχους δεν μας έχει στερήσει τις άλλες μορφές επικοινωνίας που συνυπάρχουν.

Τα ηχητικά σήματα χαρακτηρίζονται από ένταση, ηχητική συχνότητα 15-15 000 παλμών κατά δευτερόλεπτο, επαναληπτικότητα με συγκεκριμένο ρυθμό κλπ. Αυτά είναι στοιχεία μιας υπέροχης τέχνης, της μουσικής. Η ποικιλία των κραυγών που εκπέμπει ένα ζώο ποικίλλει. Σε μια μελέτη που είχα διαβάσει στο Sciences πριν από δεκαετίες και δεν θυμάμαι καν το όνομα των ερευνητών, αυτοί μελέτησαν μερικές χιλιάδες ανθρώπινες γλώσσες και βρήκαν τα κοινά θέματά τους, που ήταν περίπου 300, αν θυμάμαι καλά. Για παράδειγμα, σε όλες σχεδόν τις γλώσσες, με εξαίρεση την Τουρκική, η μητέρα ονομαζόταν "μα". Βρήκαν τότε μια πολύ "πρωτόγονη" φυλή στο Κογκό, πήγαν εκεί και με τις 300 τεχνητές λέξεις που είχαν σχηματίσει μπορούσαν να επικοινωνήσουν με τους ιθαγενείς, που το λεξιλόγιό τους αποτελούνταν με σημαντική προσέγγιση από αυτές τις 300 λέξεις. Μια άλλη θαρραλέα ερευνήτρια πήγε σε ένα μέρος που ζούσαν γορίλες. Άρχισε να μιμείται τις συνήθειές τους, π.χ. να μασουλάει φύλλα των δέντρων και σιγά σιγά εξοικειώθηκε με την ομάδα των γοριλών. Σε ένα μαγνητόφωνο κατέγραψε τις φωνές τους και όταν τις ανέλυσε στο εργαστήριό της αναγνώρισε περίπου 70 διαφορετικά είδη κραυγών. Όχι πολύ μεγάλη διαφορά από το λεξιλογικό οπλοστάσιο των πρωτόγονων ανθρώπων.

Όμως θα επανέλθω στη μουσική. Πολλές φορές αναρωτιέμαι, οι άνθρωποι άρχισαν πρώτα να μιλάνε ή να τραγουδούν; Δεν έχω βέβαια απάντηση. Ξέρω όμως πως ως και 5 χιλιετίες παλιότερα, στις Κυκλάδες οι μακρινοί πρόγονοί μας είχαν μουσική με όργανα, και μάλιστα με ποικιλία οργάνων, έγχορδων ή πνευστών. Καλά, με άρπα μπορούσαν παράλληλα και να τραγουδούν, με άσματα που είχαν έλλογο περιεχόμενο. Όχι όμως και με τον αυλό. Κι όμως αυτή η αμιγής μουσική τους άρεσε, τους ήταν μάλιστα απαραίτητη, τόσο, που κάποιοι, αντί να βόσκουν πρόβατα ή να φυτεύουν φακιές, έφτιαχναν όργανα, αυλούς ή άρπες. Η απαιτούμενη τεχνολογία δεν είναι υπερβολική. Ο παππούς μου, χτίστης και πολυτεχνήτης, έκανε τα πάντα. Μου έφτιαχνε και φλογέρες από καλάμια. Όμως η φλογέρα του βοσκού, το "σουραύλι", πρέπει να ηχεί αρμονικά με τα κουδούνια που κρεμνούνται στους λαιμούς των κριαριών. Τι θα πει αρμονικά;

Οι πρόγονοί μας περιφρονούσαν τη χειρωνακτική εργασία με τη σχετική εμπειρία, διότι ήταν δουλειά των δούλων. Οι μεγάλοι σοφοί όμως δεν έκλειναν μάτια κι αυτιά. Λέγεται ότι κάποτε ο Πυθαγόρας περνώντας έξω από ένα σιδηρουργείο άκουσε 4 σφυριά να χτυπάνε. Ο ήχος που έβγαινε από τα τρία του ήταν ευχάριστα ακουστός, ενώ του τέταρτου ήταν παράφωνος. Ζύγισε λοιπόν τα σφυριά. Οι σχέσεις των βαρών των αρμονικών σφυριών ήταν απλές αριθμητικές, ενώ του παράφωνου ήταν τυχαία. Πήρε τότε μια τεντωμένη χορδή και χτυπώντας την παρατήρησε τον ήχο που παρήγε. Έπειτα, ενώ ακόμη παλλόταν η χορδή, έβαλε πάνω της το δάχτυλό του και η παλμική κίνηση που έκανε τον ήχο σταμάτησε. Όταν όμως έβαλε το δάχτυλό του ακριβώς στη μέση της χορδής, αυτή δεν σταμάτησε, αλλά συνέχισε να πάλλεται παράγοντας έναν ήχο που έμοιαζε με τον αρχικό αλλά ήταν αυτό που σήμερα λέμε μια οκτάβα υψηλότερος. Συχνότητες που διαφέρουν από την αρχική κατά μία απλή αριθμητική σχέση ονομάζονται αρμονικές. Στη βάση τέτοιων πειραμάτων σχημάτισε την πρώτη, "διατονική" όπως λέγεται, κλίμακα που έμοιαζε πολύ με τη σημερινή "μείζονα". Διέφερε όμως ότι δεν είχε αρκετή ευελιξία. Δεν μπορούσε να παίξει την ίδια μελωδία αρχίζοντας απο διαφορετική νότα. Ώσπου την εποχή του Μπαχ (J. S. Bach) σχηματίστηκε ένα είδος κλίμακας με ίσα διαστήματα μεταξύ των φθόγγων (ημιτόνια). Προέκυψαν η μείζων και η ελάσσων κλίμακα που διέφεραν ανεπαίσθητα από την ιδανική διατονική, αλλά επέτρεπαν η ίδια μελωδία να παίζεται αρχίζοντας από οποιαδήποτε νότα.

Παραμένει το ερώτημα, γιατί να ηχεί ευχάριστα στο αυτί μας η αρμονική συνήχηση τόνων. Έχω αναπτύξει αλλού (διέγερση χαλάρωση, Κοινή Γνώμη 21.11.24, dimitrissideris.wordpress.com) τον πιθανό μηχανισμό. Η διέγερση των αισθήσεων συνεπάγεται κινητοποίηση αντανακλαστικών που απολήγουν στην απάμβλυνση (δυσάρεστα) ή στην ενίσχυση (ευχάριστα) των ερεθισμάτων. Η όραση και η ακοή όμως δεν προκαλούν τέτοια ανταπόκριση. Όμως μπορούν να συνεπάγονται γενικευμένη χαλάρωση ή διέγερση, που, ανάλογα με τη φάση που βρίσκεται ο οργανισμός μας μπορεί να είναι ευχάριστη ή δυσάρεστη. Έτσι κι αλλιώς μας συγκινούν. Καθώς μια ενιαία πηγή, το μουσικό ή εικαστικό έργο τέχνης μας συγκινεί όλους, αυτή η τέχνη έχει τεράστια επίδραση στη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας. Αυτή συμπληρώνει τη λογική ενότητα της κοινωνίας από αλληλεξάρτηση των μελών της. Καθώς μια τέτοια λειτουργία ενεργεί με συνάθροιση των μελών της κοινωνίας σε ενιαίο χώρο, η διαδικασία μπορεί να προσλαμβάνει θρησκευτικό χαρακτήρα. Η ιερότητα έρχεται να ταυτιστεί με την ομορφιά. Όταν εορτάζει ο πολιούχος ενός χωριού η θρησκευτική ακολουθία συνεχίζεται με πανηγύρι, φαγητό, οινοποσία και, προπάντων, μουσική με χορό, και τραγούδι. Στις συνάξεις στον περίγυρο της ιερότητας θα γίνουν ένα σωρό κοινωνικά συμβάματα, συμπεριλαμβάνοντας τη δημιουργία ρομαντικών δεσμών. Η μουσική, όπως η διακοσμητική ζωγραφική, δεν αντιγράφει κάποιο φυσικό πρότυπο.