Στόχοι

Όλοι οι άνθρωποι στοχεύομε στην Αλήθεια, στο Κάλλος και στην Αρετή. Γνωστικά, Συναισθηματικά και Βουλητικά. Αυτή τη διαίρεση στα 3 την είδαν από την αρχαιότητα και πρώτος ο Πλάτων την παρουσίασε ολοκληρωμένα, με σαφήνεια, ως τα τρία στοιχεία της "ψυχής", το λογιστικό (γνωστικό), το θυμητικό (συναισθηματικό) και το επιθυμητό (βουλητικό). Τα βλέπομε στα όργανα που χρησιμοποιούμε, που όλα έχουν είσοδο, έναν εσωτερικό μηχανισμό εξισορρόπησης και έξοδο, όπως είναι μια ζυγαριά, ένα βολτόμετρο, ένα ταχύμετρο κλπ. Μόνο που ο Πλάτων επιχείρησε να ιεραρχήσει αυτά τα στοιχεία. Το γνωστικό στοιχείο είναι ανώτερο από τα άλλα δύο. Αλλά με τι κριτήριο; Ότι ο άνθρωπος, διαθέτοντας σαφώς υψηλότερο λογικό στοιχείο από τα άλλα ζώα, είναι ανώτερος. Αφού δεχόμαστε την ανωτερότητα του ανθρώπου συγκριτικά με τα άλλα ζώα, από ολόκληρη τη φύση τελικά, δεχόμαστε και την υπεροχή του λογιστικού στοιχείου της ψυχής του.

Ήδη έχομε πει πολλά, που καθένα τους δέχεται πολλαπλές αντιρρήσεις. Είναι ο άνθρωπος το αποκορύφωμα της φύσης; Μας το επιβεβαιώνει και η Γένεση: « Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ γεμίσατε τὴν γῆν καὶ κυριεύσατε αὐτήν, καὶ ἐξουσιάζετε ἐπὶ τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ ἐπὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἐπὶ παντὸς ζώου κινουμένου ἐπὶ τῆς γῆς.» Ναι, αλλά η Φύση επιβιώνει χωρίς τον άνθρωπο, ο άνθρωπος όμως δεν επιβιώνει χωρίς τη φύση. Την αυτάρκεια την έχει η Φύση, όχι ο άνθρωπος. Γιατί να δεχθώ, επομένως, ότι ο άνθρωπος είναι το ανώτερο ον. Πάνω από αυτόν, μόνον ο Θεός. Αλλά "Θεόν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε". Πώς μπορώ να είμαι βέβαιος; Απλώς το πιστεύω.

Και να που ανακύπτει η επόμενη αντίρρηση. Τι θα πει πιστεύω; Μία είναι η Αλήθεια και προσπαθούμε όλοι να την προσπελάσουμε. Ναι, αλλά τι θα πει αλήθεια; Η ψυχή και το περιεχόμενό της είναι άχρονη, ιδέες άφθαρτες, αθάνατες, επιμένει ο Πλάτων. Και ο Ιωάννης το ξεκαθαρίζει: "ἐγὼ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωὴ", λέει ο Ιησούς. Το πιστεύω, αλλά αν μία είναι η αλήθεια, όσο την προσπελάζομε θα πρέπει να συμπλησιάζουμε περισσότερο ο ένας με τον άλλον. Κι όμως γίνεται το αντίθετο. Οι μουσουλμάνοι, οι Εβραίοι, οι Ινδουϊστές και λοιποί όσο πλησιάζουν την αλήθεια του ο καθένας, τόσο περισσότερο συγκρούονται ο ένας με τον άλλον. Το πρόβλημα είναι ότι η πίστη, ακλόνητη καθώς είναι στηριγμένη σε μια αδιαμφισβήτητη αυθεντία, δεν επιδέχεται διασταύρωση με την εμπειρία. Τη διασταύρωση την κάνει η επιστήμη και η επιστημονική αλήθεια δεν είναι ένα σημείο, δηλαδή Μία, αλλά μια περιοχή ολόκληρη μέσα σε μια άλω σφάλματος που, τουλάχιστον, η επιστήμη προσπαθεί να το μετρά και διαρκώς να το περιορίζει. Συμβιβαζόμενη, ωστόσο, ότι ποτέ δεν μηδενίζεται.

Μια διέξοδος είναι να δεχθούμε ότι η ύπαρξή μας είναι τρισυπόστατη, αισθητή από το περιβάλλον μας, νοητή, άμεσα αντιληπτή μόνο από εμάς τους ίδιους (και μ΄ αυτήν μοιάζει η εικόνα της Πλατωνικής ψυχής) και κοινωνική, η εικόνα μας, ιδίως της βούλησής μας στο έλλογο περιβάλλον μας. Χωρίς το αισθητό Εγώ μας, το νοητό δεν μπορεί να υπάρχει, ενώ αναπτύσσεται μόνο χάρη στην επικοινωνία του κοινωνικού Εγώ μας με το περιβάλλον μας. Έξω από αυτό είμαστε, λέει ο Αριστοτέλης, θεοί ή θηρία. Η "ψυχή" δεν χρειάζεται να είναι αθάνατη για να εκδηλώνει τις λειτουργίες της, που τις βλέπομε παρατηρώντας τη συμπεριφορά του αισθητού Εγώ. Η δυνατότητα του ανθρώπου, μόνο αυτός, να δημιουργεί δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, ερμηνεύει πώς αντιστοιχούν τα ψυχικά γεγονότα (που τα γνωρίζομε με εξομολόγηση του ίδιου του ανθρώπου) με αντίστοιχες συμπεριφορές του αισθητού Εγώ. Και πάλι, δεν μας ικανοποιεί αυτό πλήρως. Από πού πηγάζει η ανωτερότητα του λογιστικού μας στοιχείου πάνω στο θυμητικό και το επιθυμητικό; Τα δύο τελευταία ταλαντώνονται με ένα είδος ταλάντωσης (χάλασης) που επιτρέπει να εκδηλώνονται αφενός αυτόματα, ρυθμικά και αφετέρου διεγειρόμενα από το περιβάλλον, από το γνωστικό (λογιστικό) στοιχείο δηλαδή, του νοητού Εγώ. Η σχέση του νοητού Εγώ πάνω στο αισθητό και το κοινωνικό είναι δεσποτική. Δεσποτική σημαίνει ότι αυτή διατάζει και τα άλλα εκτελούν. Για να μπορεί να διατάζει πρέπει να είναι ισχυρότερη. Κάτι τέτοιο προσπαθεί και το γνωστικό στοιχείο του νοητού Εγώ πάνω στο συγκινησιακό και το βουλητικό, αλλά χωρίς να τα καταφέρνει πολύ καλά. Πέρα από ένα όριο, η προαίρεση, η έλλογη βούληση, παύει να ελέγχει την όρεξη, την ταλαντούμενη αυτόματα βούλησή μας. Οι διεργασίες του ελέγχου διεξάγονται στα πλαίσια της ψυχολογικής συνείδησης. Οι ανεξέλεγκτες διεργασίες διενεργούνται στα πλαίσια του ψυχαναλυτικού υποσυνειδήτου, παρακάμπτοντας τη συνείδηση, την επίγνωση του τι γίνεται μέσα μας. Και σ΄ αυτή την τελευταία υποσυνείδητη λειτουργία βασίζεται η πίστη, που άλλοτε γνωρίζομε κι άλλοτε αυτή κατευθύνει τη γνώση μας χωρίς να το ξέρουμε, η προκατάληψη.

Στην πολιτική συχνά έρχονται σε σύγκρουση το συναίσθημα με τη γνώση. Κάποτε νικά το ένα και κάποτε το άλλο ποιο θα ελέγχει περισσότερο τη βούληση. Οι δημαγωγοί στηρίζονται στο συναίσθημα, οι τεχνοκράτες στη λογική. Σήμερα, παρά το θρίαμβο της τεχνολογίας, επικρατεί το συναίσθημα. Παρακολουθήστε στην τηλεόραση τις ομιλίες ποικίλων αναλυτών, δημοσιογράφων, πολιτικών. Οι ομιλίες τους χαρακτηρίζονται από πολλά συναισθηματικά στοιχεία. Ένταση φωνής, ταχύτητα ομιλίας, διακοπή του άλλου, συνοδεία των εκφραζομένων με ποιοτικά (ευχάριστα ή δυσάρεστα) μέρη του λόγου, ωραίο-άσχημο, καλό-κακό, ευτυχώς-δυστυχώς κλπ. Με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να διαμορφώσουν το θετικό ή αρνητικό συναίσθημα του δέκτη, να τον σαγηνεύσουν ή να του προκαλέσουν αηδία και απέχθεια. Σε μεγάλα πολιτικά προσωπικά ντέρμπι, έχομε τον ηθοποιός Ζελένσκι (В. Зеленський) έναντι του ορθολογιστή πράκτορα μυστικών υπηρεσιών Πούτιν (В.Путин), τον ηθοποιό Ρέιγκαν (R. Reagan) έναντι πολιτικού Γκορμπατσόφ (М. Горбачёв), στην αρχαιότητα το δημαγωγό Κλέωνα έναντι του σώφρονος Νικία‎ κλπ. Η συναισθηματική επικράτηση συνδέεται με άμεση αντίστοιχη ευχάριστη κατάσταση, αν και είναι συχνά ένα δόλωμα, η λογική με μελλοντική εξασφάλιση, συχνά με άμεσες δυσάρεστες καταστάσεις. Μια ισορροπία ανάμεσά τους είναι απαραίτητη για την επιβίωση. Η επικράτηση μιας ικανοποιητικής μεσαίας κατάσταση είναι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Αν δεν υπάρχουν έντονες περιβαλλοντικές επιδράσεις, μια περιοδική εναλλαγή μεταξύ τους μπορεί να παράσχει μια μακροπρόθεσμη ισορροπία. Η περιοδική, σαν ταλάντωση, εναλλαγή είναι όπως εκείνη από τη νυχτερινή χαλάρωση στον ύπνο, με ημερήσια κοπιώδη εργασία στην εγρήγορση.

Οι στόχοι μας προστατεύουν από συγκυριακές προτροπές και από τον ίδιο τον εαυτό μας και από την επίδραση των άλλων. Είμαστε ελεύθεροι, όταν ακολουθούμε στόχους που μόνοι μας έχομε επιλέξει.