Θεωρία του χάους

Οι αριθμοί που παραθέτω παρακάτω είναι στρoγγυλεμένοι με μεγάλο προσεγγιστικό σφάλμα. Λοιπόν τα Ιωάννινα απέχουν από τον Πειραιά 500 χιλιόμετρα. Χρειάζομαι 4 ώρες για να μεταβώ από τη μια πόλη στην άλλη. Τα Ιωάννινα απέχουν 750 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο της Κρήτης. Λογικά θα πρέπει να χρειάζομαι 6 ώρες για να πάω εκεί. Κι όμως, από την αφετηρία μου ως τον ενδιάμεσο σταθμό, τον Πειραιά, πήγα με αυτοκίνητο που έτρεχε 120 χιλιόμετρα την ώρα, ενώ από τον Πειραιά ως το Ηράκλειο ταξίδεψα με πλοίο που έτρεχε 20 χιλιόμετρα την ώρα. Το χειρότερο είναι ότι, επειδή πλοίο από Πειραιά για Ηράκλειο φεύγει κάθε 24 ώρες, αν δεν το προλάβω θα καθυστερήσω μια ολόκληρη ημέρα και η διαδρομή μου σημαίνει ταξίδι αντί των 6 ωρών, σχεδόν μιάμιση ημέρας ή και, εντελώς απρόβλεπτο χρόνο, αν τύχει κακοκαιρία που απαγορεύει τον απόπλου. Κι αυτό διότι υπάρχει ασυνέχεια στη διαδρομή. Πώς λοιπόν να προσδιορίσω το μέλλον από ό,τι συνέβηκε στο παρελθόν και συμβαίνει στο παρόν; Για τη λύση αυτού του προβλήματος επινοήθηκε η μαθηματική θεωρία του χάους. Όταν δηλαδή το πρόβλημα αφορά όχι συνέχεια, αλλά ασυνέχεια, είναι μη γραμμικό. Μικροσφάλματα στις αρχικές συνθήκες μπορεί να συνεπάγονται πολύ διαφορετικά αποτελέσματα, καθιστώντας τη μακροπρόθεσμη πρόβλεψη αδύνατη. Αυτό είναι το ντετερμιστικό χάος (ή απλά χάος), που ο Λόρεντζ (Edward Lorenz) περιέγραψε ως εξής: Όταν το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά η προσέγγιση του παρόντος δεν προσδιορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον. Λόγω της ασυνέχειας, ένα μικρό ερέθισμα μπορεί να προκαλέσει ένα μεγάλο αποτέλεσμα που μάλιστα επιμένει μετά τη λήξη του ερεθίσματος. Μια μικρή χιονόμπαλα που ξεκόλλησε στη κορυφή και κατρακυλά μπορεί να κινητοποιήσει μια τεράστια μπάλα χιονιού, που κατεβαίνοντας κινητοποιεί ένα βουνό από πάγο: Χιονοστιβάδα. Με τον ίδιο μηχανισμό μια ελάχιστη κίνηση του αέρα από το πέταγμα μιας πεταλούδας στο Πεκίνο μπορεί να προκαλέσει έναν ανεμοστρόβιλο στην Ατλάντα των ΗΠΑ.

Μας αρέσει η συνέχεια και η συνέπεια, τουλάχιστον να τη δείχνουν οι άλλοι. Διότι έτσι μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον και να λάβουμε τα αντίστοιχα μέτρα. Το ήξεραν οι πρόγονοί μας. "Θεοὶ μὲν μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται" (Φιλόστρατος). Τα μέλλοντα μόνον οι θεοί τα γνωρίζουν, οι πολλοί μόνο τα παρόντα γινόμενα. Οι σοφοί όμως τα προσιόντα, τα επικείμενα. Σοφοί ήταν παλιά οι μάντεις, ο Κάλχας, ο Τειρεσίας, οι φιλόσοφοι, οι προφήτες, σήμερα οι επιστήμονες, γενικότερα οι ειδήμονες. Χωρίς αυτούς δεν μπορούμε να ξέρουμε τι θα συμβεί στο εγγύς μέλλον. Το τι θέλομε όμως, οι ειδήμονες είναι αδύνατο να το γνωρίζουν, μόνον εμείς οι ίδιοι το νιώθομε.

Η θεωρία του χάους με την ασυνέχειά της έχει εφαρμογή σχεδόν στα πάντα, ακόμη και στην πολιτική. Οι κυβερνήσεις αλλάζουν και μαζί τους η πολιτική. Μένει ασφαλώς το Σύνταγμα που ενεργεί ντετερμινιστικά. Ακόμη και αυτό όμως, κατά αραιά διαστήματα, αλλάζει. Μένει βέβαια ο λαός. Κι αυτός αλλάζει, όχι μόνο διότι καθένας μπορεί άλλο να θέλει σήμερα και άλλο αύριο, αλλά και διότι κάποιοι πεθαίνουν άλλοι γεννιόνται, άλλοι μεταναστεύουν φεύγοντας ή ερχόμενοι κλπ. Η αλλαγή αυτή, ωστόσο, επειδή το πλήθος είναι πολύ μεγάλο, γίνεται τόσο βραδέως, που δεν χωράει εύκολα ασυνέχειες. Οι κυβερνήσεις και η πολιτική αλλάζουν. Ενώ χθες πηγαίναμε, ξαφνικά σήμερα ερχόμαστε. Κι όμως κάτι δεν αλλάζει: και στις δυο περιπτώσεις καταναλώνομε ενέργεια. Αν πάψουμε να κινούμαστε είμαστε πεθαμένοι.

Η Αμερικανική πολιτική ως πριν από λίγες μέρες, ήταν να υποστηρίζουμε την Ουκρανία που δέχθηκε εισβολή από τους κακούς Ρώσους, ιδιαίτερα τον εγκληματία αρχηγό τους Πούτιν (Vladimir Putin). Ξαφνικά υποστηρίζομε τη Ρωσία, εναντίον της Ουκρανίας, ιδιαίτερα του δικτάτορά τους Ζελένσκι (Володимир Зеленський), που κυβερνά μετά τη λήξη της θητείας του ως Προέδρου. Η ίδια η Αμερική μένει ουσιαστικά ανεπηρέαστη, αφού ο λαός της λίγο θα ωφεληθεί, λίγο θα βλαφτεί, αλλά σε γενικές γραμμές μένει όπως ήταν. Τα ενεργειακά αποθέματά της μένουν όπως ήταν ή και βελτιώνονται, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα.

Αντίθετα από την Αμερική, η Ευρώπη, πιο συγκεκριμένα η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), υποφέρει. Ακολούθησε σαν πιστό σκυλάκι την αντιρωσική πολιτική των ΗΠΑ. Η εξάρτησή της από την υπερατλαντική χώρα ήταν πρώτιστα στρατιωτική. Στηρίχτηκε στο ΝΑΤΟ που δεν έχει μέλη του όλες τις χώρες της, ενώ έχει σχεδόν κυρίαρχα μέλη της χώρες που δεν ανήκουν σ΄ αυτήν. Η οικονομική της εξάρτηση ήταν σε μεγάλο βαθμό και στρατιωτική, αφού μεγάλο (το μεγαλύτερο ίσως) μέρος των αμυντικών δαπανών της στηριζόταν στη Μεγάλη Σύμμαχο Δύναμη κι έτσι είχε την πολυτέλεια να απολαμβάνει τα ατομικά δικαιώματα και μια σημαντική κοινωνική πολιτική. Παράδεισος. Η τοποθέτησή της εναντίον της Ρωσίας σήμανε σημαντική μείωση της ενεργειακής βοήθειας στις ανάγκες της και, όπως είπαμε, η ενέργεια είναι σημαντικό στοιχείο για την εξασφάλιση της συνέχειας.

Κι εμείς; Στείλαμε στην Ουκρανία (με την οποίαν δεν είχαμε ποτέ ιδιαίτερες σχέσεις) ανθρωπιστική βοήθεια που σώζει ζωές. Καλώς, ηθικά σωστό. Στείλαμε όμως και στρατιωτική βοήθεια που αφαιρεί ζωές, εναντίον της Ρωσίας με την οποίαν ποτέ δεν είχαμε έλθει σε αντιπαράθεση, ενώ της χρωστούσαμε κατά το ένα τρίτο την ελευθερία μας (τα άλλα δύο τρίτα ήταν η Γαλλία και η Αγγλία στο Ναυαρίνο). Πέρα από αυτό, αφήσαμε στο έλεος των Ρώσων μια συμπαγή μάζα σχεδόν 100 000 Ελλήνων που ζουν από αιώνες στη Μαριούπολη. Πόσο εθνικά σωστή πράξη ήταν αυτή; Έναντι αυτής της απώλειάς μας εισπράξαμε μια, εντυπωσιακή όντως, παρουσία στο Αμερικανικό κογκρέσο. Που τι ακριβώς σημαίνει, ομολογώ ως αδαής πως δεν ξέρω.

Στο χάος δεν αίρεται η αιτιοκρατία, αλλά μόνον η αναλογική εξέλιξη. Το ταξίδι στην Κρήτη από τα Ιωάννινα είναι οπωσδήποτε μακρότερο από το ταξίδι ως τον Πειραιά, μόνο που δεν συνεχίζεται αναλογικά, αλλά με ασυνέχεια που είναι απρόβλεπτη. Στο σχεδιασμό μου επομένως πρέπει να υπολογίσω πως το ταξίδι μου θα είναι μακρότερο, χωρίς να ξέρω πόσο. Μόνο πολύ αδρές προβλέψεις μπορώ να κάνω, αλλά με μεγάλο σφάλμα και για βραχύ μέλλον. "Σοφοί προσιόντων".

Αιτιοκρατία διατηρείται τελικά χάρη στην ενέργεια, που είναι απαραίτητη για ό,τι κάνομε. Η Γερμανία είχε φθηνή ενέργεια και την έχασε μετά της κυρώσεις που επέβαλε η Δύση στη Ρωσία. Ο Τραμπ (Donald Trump) ανατρέπει αυτή την κατάσταση. Μένει τίποτε; Ναι. Στην πολιτική των εθνών και των πολιτών, αυτό που αντέχει περισσότερο στην ασυνέχεια είναι η Αξιοπιστία. Αυτή χάνεται με το χάος που δημιουργείται.