Καθοδηγητές

Η συμπεριφορά μας ορίζεται από τρεις διαφορετικές διαστάσεις. Είναι η φυσική/βιολογική, η κοινωνική και η προσωπική. Ποτέ δεν είμαστε απόλυτα ελεύθεροι. Αλλά ούτε και ποτέ απόλυτα δεσμευμένοι. Το νερό στο ποτάμι ρέει πάντοτε από τα ψηλότερα στα κατωφερέστερα μέρη. Κάθε σταγόνα όμως του ποταμού πορεύεται απρόβλεπτα, όπου αυτή "θέλει". Η φυσική διάσταση είναι αυτό που ονομάζομε φυσικοί νόμοι. Είναι απαραβίαστοι. Κι όμως. Όταν δεν έρχεται το βουνό στο Μωάμεθ, πάει ο Μωάμεθ στο βουνό. Είναι απαραβίαστοι, αλλά η ανθρώπινη νόηση επινόησε τρόπους να αντισταθμίζονται. Το κρύο το αντιμετωπίσαμε με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους κλπ. Το θάνατο; Είναι κι αυτός φυσικό/βιολογικό φαινόμενο. Θα μιλήσω παραπέρα.

Η κοινωνική διάσταση είναι οι κοινωνικοί νόμοι. Είναι κι αυτοί απαραβίαστοι. Όμως, αυτούς τους αποφασίζομε εμείς οι άνθρωποι. Η δυνατότητα καθενός να τους αλλάξει είναι απειροελάχιστη, ενός συνόλου ανθρώπων όμως, οργανωμένων με τάξη, μιας κοινωνίας δηλαδή, αυτή μπορεί να τους αλλάζει κατά τη βούλησή της. Οι συνέπειες από την παραβίαση των φυσικών νόμων είναι αυτόματες. Αν προσπαθήσω να πετάξω σαν τα πουλιά, θα πέσω να σκοτωθώ σαν τον Ίκαρο. Κι αν προσπαθήσω να κολυμπώ κάτω από το νερό σαν ψάρι, θα πνιγώ. Οι συνέπειες από την παράβαση των κοινωνικών νόμων όμως υλοποιούνται με ανθρώπινη επέμβαση. Η κοινωνία επιβάλλει ποινές, εκτέλεση, φυλάκιση, αποζημίωση κλπ.

Η προσωπική διάσταση πηγάζει από μέσα του καθενός. Και είναι απαραβίαστη στους απέξω. Κάνω εγώ ό,τι θέλω. Αυτό ονομάζομε ελευθερία. Βέβαια κάνω ό,τι θέλω, όμως στα πλαίσια που μου ορίζουν οι φυσικοβιολογικοί και οι κοινωνικοί νόμοι. Υποτάσσω τη βούλησή μου αναγκαστικά σ΄ αυτούς. Αν είμαι ισλαμιστής και, υπηρετώντας τη θητεία μου, διοριστώ σε ένα γραφείο δίωξης ισλαμιστών, θα διώκω τους ισλαμιστές. Αλλιώς, και εγώ θα τιμωρηθώ και κάποιος θα τοποθετηθεί στη θέση που θα συνεχίσει τη δίωξη. Ένα στοιχείο της προσωπικής διάστασης δεν ορίζεται από εμένα: ο Θάνατος. Αν πάψει η αυτορρύθμιση του βιολογικού, σωματικού, Εγώ μου, εγώ ο νοητός, η προσωπική μου διάσταση, πεθαίνω και δεν μπορώ να κάνω τίποτε γι΄ αυτό. Κι όμως ένα κομματάκι από το σώμα μου, ένα γεννητικό μου κύτταρο, μπορεί να μένει ζωντανό, να έχει εξελιχθεί σε έναν άλλον άνθρωπο. Και η βούλησή μου, π.χ. όπως έχει διατυπωθεί στη διαθήκη μου, επιζεί μετά τον προσωπικό θάνατό μου, ενώ η κοινωνική εικόνα μου διατηρείται ζωντανή σε όσους με γνώρισαν σαν σε κοινωνικό εκμαγείο μου.

Οι κοινωνικοί νόμοι ορίζονται από τους άρχοντες που είναι επιφορτισμένοι να διατηρούν την ενότητα της κοινωνίας. Στην ιδανική δημοκρατία (που ποτέ, πουθενά, δεν υπήρξε, ούτε στην αρχαία Αθήνα που την πλησίασε πολύ) οι άρχοντες συμπίπτουν με το σύνολο της κοινωνίας. Έτσι μένει στον καθένα η ευθύνη να ορίζει τα πλαίσια της ελευθερίας του που μπορεί να είναι ευρέα ή πιο στενά. Η άμυνα του καθενός απέναντι στις επιδράσεις των κοινωνικών περιορισμών είναι να έχει σχηματίσει τη δική του βούληση. Η βούλησή μας, με τη σειρά της σχηματίζεται από εξωγενείς παράγοντες (π.χ. κάτι μου προξενεί πόνο και θέλω να το απομακρύνω) ή ενδογενείς, σα μια ταλάντωση (π.χ. περιοδικά, χωρίς εξωτερικό ερέθισμα, πεινώ, διψώ κλπ και θέλω αντίστοιχα να φάω ή να πιώ). Αυτό ισχύει για όλα τα ζώα. Ειδικά στον άνθρωπο όμως ισχύει και κάτι διαφορετικό. Ενεργώ όχι μόνο "επειδή", αλλά και "για να". Σχηματίζω ένα σκοπό στη φαντασία μου και επιδιώκω να τον επιτύχω. Αυτή είναι η μέγιστη ελευθερία που μπορώ να έχω. Μπορεί να μου αρέσουν τα ταξίδια. Βολοδέρνω λοιπόν ταξιδεύοντας σ΄ όλη τη γη. Αλλά μπορεί και να μου αρέσουν τα ταξίδια, αλλά θέλω να φθάσω στην Ιθάκη. Το "φτάσιμον εκεί είν΄ ο προορισμός μου" (Καβάφης). Βολοδέρνοντας όπου λάχει, μπορώ εύκολα να παρασυρθώ όπου με οδηγεί ο άγριος Ποσειδώνας. Η μόνη μου άμυνα είναι να έχω σκοπό, την Ιθάκη. Μόνο έχοντας σκοπό, μπορώ, όχι μόνο να αντιστέκομαι σε ό,τι προσπαθούν οι άλλοι να μου επιβάλουν να κάνω, αλλά και, προπάντων, να κάνω ό,τι εγώ θέλω. Μόνο έχοντας σκοπό μπορώ να είμαι πραγματικά ελεύθερος, πάντα όσο είναι δυνατό. Μόνο υποτασσόμενος στον εαυτό μου μπορώ να αντιστέκομαι στην υποταγή που προσπαθούν να μου επιβάλουν οι άλλοι.

Πώς όμως σχηματίζω μέσα μου ένα σκοπό; Κι αυτό δεν μπορούν να το κάνουν τα άλλα ζώα. Το πετυχαίνω μαθαίνοντας. Και η ανθρώπινη δυνατότητα για μάθηση είναι ποιοτικά ανώτερη από των άλλων ζώων. Μαθαίνω σημαίνει βιολογικά ότι γίνομαι ικανός να κάνω κάτι που δεν μπορούσα πριν να κάνω. Ο μηχανισμός είναι αυτός των εξαρτημένων αντανακλαστικών που μας μαθαίνουν να συμπεριφερόμαστε ειδικά όπως απαιτούν οι εκάστοτε περιστάσεις. Τα εξαρτημένα αντανακλαστικά σχηματίζονται μετά τη γέννησή μας, στη βάση προϋπαρχόντων φυσικών αντανακλαστικών με τα οποία γεννηθήκαμε. Οι άνθρωποι όμως μπορούμε να σχηματίζουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, όχι μόνο στη βάση των φυσικών, αλλά και προσχηματισμένων πρωτοβάθμιων. Η μαθησιακή ικανότητά μας έτσι αυξάνεται εκθετικά. Και αντίστοιχα η ικανότητά μας να σχηματίζουμε σκοπούς, μοναδικά δικούς μας σκοπούς. Και να γινόμαστε όσο είναι δυνατό, περισσότερο ελεύθεροι. Όσο μαθαίνομε, εστιάζομε την προσοχή μας σ΄ αυτό που κάνομε για να μάθουμε. Όταν μαθαίνουμε να οδηγούμε το αυτοκίνητο, προσέχομε τι κάνουν τα χέρια μας στο τιμόνι και στις ταχύτητες, και τα πόδια μας στο ντεμπραγιάζ, στο φρένο και στο γκάζι, και πώς να συντονίσουμε αυτές τις κινήσεις μεταξύ τους. Όταν έχουμε μάθει να οδηγούμε, όλα αυτά γίνονται αυτόματα, εννοώ, χωρίς επιστράτευση της προσοχής και της συνείδησής μας. Τώρα όμως προσέχομε πού πάμε, πώς να συντονιζόμαστε με την κίνηση του δρόμου, την κατάστασή του κλπ. Η μάθησή μας δηλαδή γίνεται εφαλτήριο για να οραματισθούμε το παραπέρα, γίνεται ο καθοδηγητής μας. Αυτό το παραπέρα είναι ευρύ, μοναδικό για μένα, ενώ οι κινήσεις της οδήγησης είναι ίδιες για όλους. Έτσι, η γνώση αυξάνει την ελευθερία μας.

Από κει και πέρα, εξαρτάται από το σκοπό μας. Οι περισσότεροι διαλέγουν να πορευτούν σε μια λεωφόρο. Είναι γνωστό πού θα βγάζει και εξασφαλίζει αρκετή σιγουριά. Αν αποφασίσω να βγω από τη λεωφόρο, στην έρημο, το ταξίδι γίνεται συναρπαστικό μέσα στο Άγνωστο. Ενέχει πολλούς κινδύνους. Όμως είναι ο μόνος τρόπος να ανακαλύψω ένα νέο δρόμο προς ένα νέο προορισμό, που θα τον ακολουθήσουν οι άλλοι. Όπως ο Κολόμβος, για να φθάσει στις Ινδίες που βρίσκονταν ανατολικά, πορεύθηκε δυτικά και ανακάλυψε ένα Νέο Κόσμο.