Τέχνη, κληρονομιά και “δώρο”

Φάκελος, προκειμένου να συμπεριληφθεί η τέχνη της ξερολιθιάς, στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, κατατέθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού, με στόχο τη διατήρηση και προάσπιση της πατροπαράδοτης και αρχαϊκών καταβολών τέχνης.

Η τέχνη της ξερολιθιάς, η οποία συναντάται ιδιαίτερα στις νησιωτικές, άνυδρες περιοχές, όπως οι Κυκλάδες, αποτελεί τεχνική, η οποία μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, κυρίως μέσα από τεχνίτες της ίδιας οικογένειας, ενώ έχει συμβάλλει τα μέγιστα στην ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στα νησιά, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.

Διεθνής αναγνώριση της τέχνης

Σύμφωνα με την περιγραφή που γίνεται στο φάκελο για τις αναβαθμίδες, οι ξερολιθικές κατασκευές, είναι άλλοτε έντονα ορατές, όπως εκτεταμένα εντυπωσιακά σύνολα ταρατσωτών καλλιεργειών, και άλλοτε διακριτικές και ταπεινές, όπως τα κτίσματα γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης. Ωστόσο, είναι πάντα καλαίσθητες και φιλικές προς το περιβάλλον.

Συνδέονται άμεσα με την οργάνωση του παραγωγικού χώρου των αγροτικών κοινοτήτων. Οι ίδιοι οι αγρότες ενδιαφέρονται τόσο για τη δόμηση νέων ξερολιθικών κατασκευών όσο και για τη συντήρηση των υφιστάμενων. Η τεχνική αφορά απλές κατασκευές (διαχωριστικούς και αναλημματικούς τοίχους, επιστρώσεις δρόμων) ή πιο σύνθετες (ποικίλα αγροτικά κτίσματα για αποθήκευση, επεξεργασία προϊόντων, σταβλισμό ζώων, πρόχειρη στέγαση ανθρώπων). Στις μη καλλιεργούμενες ή δασώδεις περιοχές διάφοροι κλειστοί χώροι που στεγάζουν τεχνικές δραστηριότητες (εργαστήρια λατομείων, καμίνια, φούρνοι, κυνηγετικά σύνολα: τοιχάρια, στέγαστρα, καθίσματα, λάκκοι για την αναμονή ή την παγίδευση των θηραμάτων) χτίζονται με ξερολιθιά.

Η τεχνική χρησιμοποιείται επίσης για όλες τις εγκαταστάσεις που συμβάλλουν στην αποστράγγιση, την άρδευση και την ύδρευση των γαιών. Η τεχνική της ξερολιθιάς προτιμάται για τα τεχνικά πλεονεκτήματά της, που βασίζονται στις λειτουργικές ιδιότητες της δόμησης εν ξηρώ (ισοθερμία, ρύθμιση του αερισμού και της υγρασίας), αλλά και στο γεγονός ότι οι ξερολιθικές κατασκευές δεν απαιτούν ιδιαίτερα τεχνικά μέσα. Η χρήση της ξερολιθιάς αραιώνει αισθητά μετά τα μέσα του 20ού αιώνα με την παρακμή της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας, τη μηχανοποίηση της γεωργίας και τη χρήση νέων μεταφορικών μέσων.

Παρ’ όλα αυτά, η συμβολή της ξερολιθιάς στην οργάνωση και τη συγκρότηση τοπίων και ταυτοτήτων υπογραμμίζεται σε διεθνές επίπεδο όλο και περισσότερο. Οι δυνατότητες για αναστηλώσεις και νέες κατασκευές αυξάνονται, ενώ η ζήτηση για τέτοιες κατασκευές επεκτείνεται σε νέους τομείς δραστηριοτήτων (πρωτογενής παραγωγή, προστασία περιβάλλοντος, πολιτισμικός και οικολογικός τουρισμός κ.ά.) που κινούνται στο μεταίχμιο παράδοσης και νεωτερισμού, τεχνικής και καλλιτεχνίας.

Όσον αφορά στην ίδια την τεχνική, τόσο οι απλές όσο και οι σύνθετες κατασκευές –κυρίως κλειστοί χώροι– παρουσιάζουν ποικιλία μεθόδων και μορφών ανάλογα με το κατά τόπους προσφερόμενο υλικό αλλά και τον χρηστικό ρόλο που επιτελούν. Οι σύνθετες κατασκευές είναι αυτές που κυρίως διαφοροποιούνται ανάλογα με τους τρόπους στέγασης. Έτσι, έχουμε κατασκευές:

1) με θόλους σφαιρικούς

2) με θόλους κυλινδρικούς

3) με δώματα που πατούν είτε σε τοίχους που συγκλίνουν προς τα πάνω είτε σε παράλληλα τόξα προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες αποστάσεις, για να στηριχτούν σε αυτά οι πλάκες που θα κλείσουν το άνοιγμα και θα ολοκληρώσουν τη στέγαση. Παρόμοια κατασκευή είναι τα κυκλικά κτίσματα με στύλο στο κέντρο, που απαντώνται στην Τήνο.

Περιορισμένη μετάδοση σε νέες γενιές

Σήμερα, τα ξερολιθικά κτίσματα στην Ελλάδα κατασκευάζονται κυρίως από γεωργούς, κτηνοτρόφους και, ευκαιριακά, από τεχνίτες. Ειδικά στον νησιωτικό χώρο οι ξερολιθικές κατασκευές (τοίχοι, περίβολοι, κλειστά κτίσματα κ.ά.) είναι πολύ διαδεδομένες. Στην ηπειρωτική χώρα οι ξερολιθιές είναι λιγότερο ορατές, αλλά το ίδιο σημαντικές για την παραδοσιακή οργάνωση του χώρου. Η συντήρηση και επέκταση των ξερολιθικών κατασκευών είναι σήμερα προβληματική. Η μετάδοση της τεχνογνωσίας στις νεότερες γενιές είναι όλο και πιο περιορισμένη, ενώ οι ειδικοί τεχνίτες είναι συνήθως ηλικιωμένοι. Παράλληλα όμως αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η αξία της ξερολιθιάς για το φυσικό περιβάλλον και τη συγκρότηση των τοπικών ταυτοτήτων, ενώ ταυτόχρονα προβάλλεται ο ρόλος της ξερολιθιάς ως μαρτυρίας του ανθρώπινου μόχθου στην προσπάθεια επιβίωσης του είδους.

Η γνώση για την τέχνη της ξερολιθιάς μεταβιβάζεται με τρόπο προφορικό από γενιά σε γενιά, παράλληλα με την πρακτική της εφαρμογή στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου. Η μετάδοση των τεχνικών διαμόρφωσης και αξιοποίησης του αγροτικού χώρου γίνεται κατά τη διάρκεια των αγροτικών εργασιών, όπου μετέχουν τα περισσότερα (νεαρά και ηλικιωμένα) μέλη της κοινότητας. Η τεχνογνωσία εφαρμόζεται κατά την προετοιμασία αυτών των εργασιών: επισκευή αλωνιών, τοιχαρίων, αναδιάρθρωση μαντριών κλπ. Η διαδικασία εκμάθησης της τέχνης της ξερολιθιάς σχετίζεται με το αίσθημα του ανήκειν σε μια κοινωνία, ενώ ταυτοχρόνως εκφράζει την οικογενειακή αλληλεγγύη και την παράδοση. Ωστόσο, η τέχνη της δημιουργίας ξερολιθικών κατασκευών περιλαμβάνεται συνήθως και στις γενικές γνώσεις του μάστορα χτίστη ή οικοδόμου.

Προτάσεις για τη διατήρηση της τέχνης

Η εγγραφή του στοιχείου στον Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, θα συμβάλει, όπως τονίζεται, στην ανάδειξη της πολιτισμικής αξίας της τέχνης της ξερολιθιάς, της σημασίας της για την οικολογική ισορροπία, ειδικά των περιοχών που μαστίζονται από την εδαφική διάβρωση και άλλες δυσμενείς κλιματικές και εδαφικές συνθήκες. Κυρίως όμως θα βοηθήσει στην ανάδειξή της ως τεκμήριο του τρόπου που συγκροτήθηκε ιστορικά η σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος στον ελλαδικό χώρο.

Προτείνοντας δράσεις για την προάσπιση της τέχνης, αναφέρεται, πως πολλά μέτρα θα μπορούσαν να ληφθούν προκειμένου να ενισχυθεί η διατήρηση της τέχνης της ξερολιθιάς. Ωστόσο, κατ’ αρχάς, είναι αναγκαία η δημιουργία τοπικών καταλόγων όπου θα καταγράφονται τα κατά τόπους ξερολιθικά κτίσματα, ώστε να δημιουργηθεί ένα εθνικό αρχείο αυτών των μνημείων. Παρ’ όλα αυτά, το σημαντικότερο δεν είναι η προστασία των ξερολιθικών κτισμάτων αυτά καθ’ εαυτά, δεδομένου ότι πολλά από αυτά είναι από τη φύση τους εφήμερα.

Υπογραμμίζεται, πως στην Ελλάδα απαντώνται λίγες νέες ξερολιθικές κατασκευές, ενώ οι ήδη υπάρχουσες συντηρούνται αρκετά συχνά. Η απουσία όμως συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου δεν εγγυάται τη συστηματική αναδιάρθρωση των χώρων και την αποτελεσματική μετάδοση της εμπειρικής γνώσης. Στην Ελλάδα και στην Κύπρο διάφορες ομάδες πετράδων (πετροκόποι/λιθοξόοι) δραστηριοποιούνται περιστασιακά, συνήθως στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων.

Σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη της τέχνης της ξερολιθιάς ως πολιτισμικού αγαθού έχει αναλάβει η Διεθνής Ένωση διΕπιστημονικής Μελέτης της Ξερολιθιάς, η οποία από το 1987-1988 και κάθε δύο χρόνια οργανώνει διεθνή συνέδρια με θέματα που σχετίζονται με τις ξερολιθικές κατασκευές. Παράλληλα, σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο οργανώνονται συνέδρια από πολλούς φορείς, ενώ διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα έχουν ασχοληθεί επανειλημμένα με το θέμα. Τέλος, η διεθνής ένωση (I.T.L.A.: International Terrraced Landscapes Aliance) ασχολείται ειδικά με τις ταρατσωτές καλλιέργειες και συνεργάζεται με τη ΔΕΕΞ.