Οι εξαρτήσεις που ενίσχυσε η πανδημία

Η υγειονομική κρίση διαμορφώνει ένα πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη διάφορων ψυχολογικών προβλημάτων και εξαρτήσεων, και η απάντηση είναι το ακριβώς αντίθετο από τη συνθήκη της πανδημίας. Είναι η σχέση με τον εαυτό, η επαφή με τους άλλους, η κοινωνική συμμετοχή, η ασφάλεια, η προοπτική. Αυτά περιγράφει ο Σωτήρης Λαϊνάς, ψυχολόγος, Διδάκτορας Ψυχολογίας και αν. επιστημονικός υπεύθυνος του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας του ΑΠΘ, παρουσιάζοντας το νέο προφίλ του εξαρτημένου που δεν έχει καμία σχέση με τον «παραδοσιακό» χρήστη, αλλά αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα, ταρακουνώντας τα θεμέλια της ζωής του, αλλά και της κοινωνίας ολόκληρης ως προς τις ανάγκες ανάπτυξης και υιοθέτησης νέων προσεγγίσεων για την παροχή βοήθειας και υποστήριξης.

«Ε»: Πώς εξελίσσονται οι εξαρτήσεις στον καιρό της πανδημίας;

Σ.Λ.: Αυτό δεν είναι εύκολο να το απαντήσουμε, πρώτον γιατί οι εξαρτήσεις είναι μια κρυφή συμπεριφορά έως ότου φανεί ως πολύ σοβαρό πρόβλημα και δεύτερο από την ώρα που ένας άνθρωπος εμπλέκεται με προβληματικό τρόπο με μια ουσία ή με μια συμπεριφορά παίρνει λίγο χρόνο ή αρκετό χρόνο μέχρι να φτάσει να ζητήσει βοήθεια. Παρόλα αυτά είμαστε σε θέση να βγάλουμε κάποια πρώτα συμπεράσματα και βλέπουμε ότι οι συνθήκες που δημιούργησε η πανδημία δημιουργούν ένα έδαφος πολύ φιλικό για την ανάπτυξη των εξαρτήσεων.

«Ε»: Ποιες είναι αυτές οι συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη των εξαρτήσεων;

Σ.Λ.: Έχουμε απομόνωση, ανασφάλεια, έλλειψη επικοινωνίας, αγωνία για το μέλλον. Όλα αυτά είναι παράγοντες που ούτως ή άλλως την ανθρώπινη ύπαρξη της κλονίζουν και μπορούν να την οδηγήσουν στο να επιχειρήσει να αντιμετωπίσει τα όποια συναισθήματα, το άγχος, την ένταση, την αγωνία, μέσα από τη χρήση μιας ουσίας ή μίας συμπεριφοράς. Άλλωστε αυτό είναι οι εξαρτήσεις, είναι η προσπάθεια ενός ανθρώπου να αντιρροπίσει σε σχέση με αρνητικά συναισθήματα, μ’ ένα πολύ λανθασμένο τρόπο.

«Ε»: Πού εντοπίζονται περισσότερο οι «πληγές» που αφήνει η πανδημία;

Σ.Λ.: Ίσως το πιο ανησυχητικό είναι ότι αυτές οι συνθήκες κρίσης που βιώνουμε τώρα, μάλλον αγγίζουν ένα διαφορετικό πληθυσμό από αυτό που είμαστε συνηθισμένοι να έχουμε στο μυαλό μας όταν μιλάμε για εξαρτήσεις. Κάποια πρώτα στοιχεία από τη λειτουργία των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας, που βέβαια είναι τρέχοντα εμπειρικά δεδομένα, αλλά έχουν μία αξία, είναι ότι έχουμε αρκετά αιτήματα είτε από τους ίδιους τους ανθρώπους είτε από οικείους για ανθρώπους που ήταν αρκετά συγκροτημένη η ζωή τους προ της πανδημίας, με αρκετά ωστόσο ελλείμματα σε κοινωνικά δίκτυα, με επισφάλεια εργασιακή ίσως με μοναξιά, που φαίνεται να αναπτύσσουν καταχρηστικές σχέσεις με νόμιμες ουσίες, όπως το αλκοόλ, με αύξηση των ηρεμιστικών και των ψυχοφαρμάκων. Σε αυτό έχουμε ένα «σκληρό» δεδομένο, είναι η έρευνα που έκανε το πανεπιστήμιο Αθηνών στα λύματα της πόλης που έδειξε μεγάλη αύξηση την άνοιξη, ένα μήνα μετά το lockdown στη χρήση ψυχοφαρμάκων. Επίσης, ένα άλλο πολύ ανησυχητικό πρόβλημα που έχουμε είναι η αύξηση της ενασχόλησης με τον τζόγο και κυρίως τον διαδικτυακό. Και γι’ αυτό δεν έχουμε κάποιο δεδομένο, πέρα από τα αιτήματα που δεχόμαστε. Βέβαια, ένα στοιχείο είναι η τεράστια αύξηση των διαφημίσεων για το τζόγο και αυτό δεν είναι τυχαίο. Αυτό το κομμάτι της αγοράς προσπαθεί να ισορροπήσει ότι έκλεισαν άλλοι χώροι. Αυτά τα προβλήματα, με τα ηρεμιστικά, όχι από ανθρώπους που χρειάζεται και καλώς τα παίρνουν, αλλά απ’ αυτούς που κάνουν τεράστια κατάχρηση, είτε του αλκοόλ είτε του τζόγου, είναι εξαρτητικές συμπεριφορές που δεν αφορούν τον χρήστη που ξέραμε, τον χρήστη ηρωίνης στην πλατεία. Αυτή τη μεταβολή, που την παρατηρούμε και στο διάστημα προ της πανδημίας, μας δημιουργεί μία ανησυχία σχετικά με αυτό που θα δούμε την επόμενη μέρα της πανδημίας. Γιατί προφανώς αν γυρίσουμε σε μια μορφή κανονικότητας, δε σημαίνει ότι τα προβλήματα θα εξαλειφθούν.

Η πανδημία δημιουργεί έδαφος για την ανάπτυξη διαφόρων ψυχολογικών προβλημάτων, Κι αυτό γιατί η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι φτιαγμένη για να ζει μόνη της, να έχει αγωνία, ανασφάλεια, να μην ξέρει τι ξημερώνει αύριο, να κινδυνεύουν οι κοινωνικές σχέσεις. Τώρα έχουμε μια συνθήκη που πλαγιοκοπεί πολύ βασικά συστατικά του τρόπου που ζούμε. Αυτό είναι ένα έδαφος για πολλά ψυχολογικά προβλήματα, πόσο μάλλον για το έδαφος των εξαρτήσεων.

«Ε»: Πώς βιώνουν τις δυσκολίες της πανδημίας οι «παραδοσιακοί» χρήστες παράνομων ουσιών;

Σ.Λ.: Καταρχάς δεν είναι πολύ σίγουρος ότι δυσκολεύτηκαν πολύ στην εύρεση της δόσης. Ήδη το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ναρκωτικά έβγαλε μία πρώτη έκθεση που έλεγε ότι πολύ γρήγορα η αγορά των παράνομων ουσιών προσαρμόστηκε. Μάλιστα, άλλαξε και η ανθρωπογεωγραφία της παράνομης διακίνησης. Επειδή χρησιμοποιούσαν πολύ το διαδίκτυο και για τη μεταφορά είχαν δίκτυα, όπως delivery κλπ, είχαμε και στην Ελλάδα κάποιες τέτοιες περιπτώσεις, διαπιστώσαμε ότι υπήρξαν και γυναίκες στην κορυφή εγκληματικών οργανώσεων, γιατί πλέον δε χρειαζόταν αυτό της πιάτσας και της βίας.

Οι χρήστες των μεγάλων πόλεων αντιμετώπισαν πολύ μεγάλες δυσκολίες το διάστημα της πανδημίας, αφού όταν η αγορά είναι ανοιχτή θα βρουν τη δόση τους ζητιανεύοντας, κάνοντας μικροδουλειές κλπ. Ως προς τους άστεγους βέβαια, στην Αθήνα αντιμετωπίζεται σε ένα βαθμό, με τις έγκαιρες ενέργειες του δήμου με το ΚΕΘΕΑ και τον ΟΚΑΝΑ που λειτούργησαν ένα χώρο παλαιού ξενοδοχείου, φιλοξενώντας άστεγους χρήστες ουσιών. Είναι όμως μεγάλη η διαφορά ανάμεσα στους χρήστες σε μεγάλες ή μικρές πόλεις, όπου υπάρχει ένα υποτυπώδες κοινωνικό δίκτυο.

«Ε»: Ως προς τις εξαρτήσεις με το αλκοόλ ποιο είναι το προφίλ της τάσης προς την εξάρτηση;

Σ.Λ.: Θα έλεγα ότι εμφανίζεται περισσότερο στις μεγαλύτερες ηλικίες. Εδώ ας κάνουμε μία υποσημείωση για να πούμε ότι, πολλές φορές κατηγορούμε την τεχνολογία, όμως σε αυτή την πανδημία, κατά τη γνώμη μου, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Ας φανταστούμε τον Απρίλιο που πρωτοκλειστήκαμε αν δεν είχαμε skype, κοινωνικά δίκτυα, αλλά μόνο το κλασικό τηλέφωνο. Πόσο πιο δύσκολο θα ήταν οι άνθρωποι να επικοινωνήσουν. Επομένως, οι άνθρωποι με λιγότερη πρόσβαση στην τεχνολογία, είναι πιο πιθανόν να έχουν τέτοια προβλήματα. Νομίζω, σε περιόδους κρίσης πάντα, αναδεικνύονται οι βασικές δυνατότητες και τα βασικά ελλείμματα ενός ανθρώπου, πώς είναι με τον εαυτό του, πώς είναι στις σχέσεις του, αν έχει, αυτό που λέμε, «επαρκές κοινωνικό κεφάλαιο, δηλαδή δίκτυα ανθρώπων που μπορούν να τον στηρίξουν, προοπτικές στη ζωή του, σταθερότητα στην εργασία. Ίσως, υπό αυτό το πρίσμα, εμείς υποστηρίζουμε στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, την πολύ σημαντική κοινωνική και πολιτική διάσταση του προβλήματος της εξάρτησης. Όχι με μια μακροκοινωνιολογική οπτική, αλλά ότι οι κοινωνίες που δε λειτουργούν καλά επηρεάζουν τα άτομα. Πέρα απ’ όλα τα άλλα η πανδημία είναι και μία ευκαιρία να αναστοχαστούμε τον τρόπο που έχουμε φτιάξει τις ζωές μας, αν και δε νομίζω ότι θα το κάνουμε.

«Ε»: Στην εξάρτηση με τον τζόγο ποιοι είναι οι πιο επιρρεπείς;

Σ.Λ.: Σίγουρα πάντως όχι αποκλειστικά οι άνθρωποι με οικονομική ευχέρεια. Η έρευνα λέει το αντίθετο, ότι οι άνθρωποι που έχασαν απότομα ένα βιοτικό επίπεδο, όπως στην προηγούμενη οικονομική κρίση, είναι αυτοί που «πέφτουν με τα μούτρα» στον τζόγο, είναι η τελευταία τους προσπάθεια να φτάσουν ένα βιοτικό επίπεδο που δεν μπορούν αλλιώς. Και τα προβλήματα του τζόγου χτυπούν κυρίως τις χαμηλές κοινωνικοοικονομικά τάξεις.

«Ε»: Πότε η ενασχόληση με τον τζόγο γίνεται «πρόβλημα»;

Σ.Λ.:Τα προβλήματα εξάρτησης γενικά αφορούν καταστάσεις, που η σχέση του ανθρώπου με το οποιοδήποτε αντικείμενο εξάρτησης, ουσία ή συμπεριφορά, αρχίζει και γίνεται κεντρική στη ζωή του και υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα σε αυτή τη σχέση. Πιο απλά: όταν αρχίζουν και αυξάνουν οι συνέπειες και δεν σταματάω, όταν αρχίζω και λέω ψέματα σε σχέση με αυτή τη συμπεριφορά ή τις ουσίες. Ο τζόγος είναι ένα εξίσου σοβαρό πρόβλημα, που πολλές φορές έχει πολύ πιο άμεσες συνέπειες από τις άλλες εξαρτήσεις, φτάνοντας σε μικρό χρόνο σε μεγάλες καταστροφές. Και το κρίσιμο στοιχείο είναι η τάση ότι για να βγεις από τη δύσκολη κατάσταση η διέξοδος είναι πάλι ο τζόγος, η ευκαιρία «να ρεφάρω».

«Ε»: Τότε τι κάνουμε; Αν καταλάβουμε ότι έχουμε μπει σε μία προβληματική κατάσταση;

Σ.Λ.: Σε όλα τα ζητήματα των εξαρτήσεων λέμε ότι ένας άνθρωπος όταν αρχίζει να το αντιλαμβάνεται το πρώτο που πρέπει να κάνει είναι να σταματήσει την «αιμορραγία». Ό,τι έχασε, έχασε. Σταματάμε εδώ και πάμε να το πιάσουμε από κει και πέρα. Αυτά είναι πράγματα που τα δουλεύει κάποιος στο στάδιο της απεξάρτησης. Στην Ελλάδα η εξάρτηση από τον τζόγο είναι ένα πολύ σοβαρό και κρυφό πρόβλημα, έχει «θεσμικό» μανδύα, και βέβαια είναι πολύ πιο ενισχυμένο, σύμφωνα με την έρευνα, στο χώρο του διαδικτύου. Τα μεγάλα ποσά παίζονται από τον καναπέ του σπιτιού, όταν εγώ νομίζω ότι η σύντροφος μου χαζεύει στα social media και αυτή τζογάρει τον μισθό της…

Το πρόβλημα με τον τζόγο εντοπίζεται κυρίως στα παιχνίδια με γρήγορη ανταμοιβή, καθώς και τα τελευταία χρόνια η άμεση πρόσβαση από το διαδίκτυο που ελαχιστοποιεί τους κινδύνους της έκθεσης ή του κοινωνικού ελέγχου.

Δε χρειάζεται όμως, να τρομοκρατούμαστε. Τα βασικά για να τα υπερβείς αυτά τα ζητήματα είναι συγκεκριμένα. Είναι τα αντίθετα από τις συνθήκες της πανδημίας, είναι οι άνθρωποι, η καλή σχέση με τον εαυτό, με τους άλλους, η εργασιακή ασφάλεια, η πρόσβαση σε βοήθεια.

«Ε»: Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας και των κοινωνικών δομών;

Σ.Λ.: Το βασικό είναι ότι προφίλ της εξάρτησης πλέον δεν είναι αυτό που είχαμε συνηθίσει τα παλαιότερα χρόνια. Και αυτό νομίζω και οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας δε το αντιλαμβανόμαστε εύκολα.

Όταν γίνεται αντιληπτή μία συνθήκη εξάρτησης η οικογένεια καλό είναι να ζητήσει κατεύθυνση και βοήθεια έξω από το οικογενειακό σύστημα γιατί πολλές φορές, αν και δεν είμαι της αντίληψης ότι πάντα η οικογένεια έχει την ευθύνη για το πρόβλημα ενός μέλους, μπορεί όμως με τα μοτίβα συμπεριφορών να ενισχύει την εξάρτηση. Οπότε μπορεί να στραφεί σε ειδικούς ή σε ομάδες αυτοβοήθειας.

Στο πρώτο κοινόβιο για εξαρτημένους στον κόσμο, στην Καλιφόρνια, η ταμπέλα στην είσοδο έγραφε “you can’t save your ass and your face at the same time” (μτφ. δεν μπορείς να σώσεις και τον κώλο και το πρόσωπό σου). Πρέπει να διαλέξεις. Γι’ αυτό και η οικογένεια πρέπει να βάζει κάποιες προτεραιότητες. Είναι δύσκολο έχει κόπωση, συναισθήματα ντροπής ότι κάτι δεν πήγε καλά, που πρέπει να τα αφήσει στην άκρη και να ζητήσει βοήθεια.

Και σε αυτό το πλαίσιο βέβαια, και από την πλευρά της Πολιτείας είναι απαραίτητη η χαρτογράφηση αναγκών, ώστε να ενισχυθούν και να δημιουργηθούν σύγχρονες, ανοιχτές, ευέλικτες δομές που να ανταποκρίνονται και σε αυτό το σύγχρονο προφίλ της εξάρτησης.