Πρώιμος Homo sapiens στη Μάνη το αρχαιότερο δείγμα σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρασία

Ένα κρανίο που εντοπίστηκε σε περιοχή της Μάνης και χρονολογείται πριν από τουλάχιστον 210.000 χρόνια, αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο δείγμα από ανατομικής απόψεως σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρασία, ανακοίνωσε ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημών.

Το γεγονός πρακτικά φανερώνει ότι το κρανίο που ανακαλύφθηκε είναι κατά τουλάχιστον 150.000 χρόνια παλαιότερο από το αρχαιότερο απολίθωμα Homo sapiens που έχει βρεθεί έως σήμερα στην Ευρώπη. Ενώ, ένα δεύτερο κρανίο που ανακαλύφθηκε στην ίδια τοποθεσία της Ανατολικής Μάνης, εκτιμάται ότι είναι τουλάχιστον 170.000 ετών και διαθέτει χαρακτηριστικά Νεάτερνταλ.

Τα δυο σημαντικά αυτά ευρήματα, είχαν ανακαλυφθεί στο σπήλαιο «Απήδημα», δυτικά της Αρεόπολης του Δήμου Ανατολικής Μάνης, στα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατά τη διάρκεια ερευνών που πραγματοποιούσε το Ανθρωπολογικό Μουσείο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όμως μέχρι πρόσφατα δεν είχαν μελετηθεί σε βάθος και είχαν παραμείνει σχετικά άγνωστα, παρά τη μεγάλη σπουδαιότητά τους.

Ερευνητές από την Ελλάδα, τη Γερμανία και τη Βρετανία με επικεφαλής τη διακεκριμένη Ελληνίδα παλαιοανθρωπολόγο κ. Κατερίνα Χαρβάτη του Κέντρου Σένενμπεργκ για την Ανθρώπινη Εξέλιξη και το Παλαιοπεριβάλλον του γερμανικού πανεπιστημίου Έμπερχαρντ Καρλς έδωσαν στο φως της δημοσιότητας τη συγκριτική μελέτη τους με σύγχρονες μεθόδους απεικόνισης και χρονολόγησης για τα δυο κρανία γνωστά με τα ονόματα «Απήδημα 1» και «Απήδημα 2».

«Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας δείχνουν τη σημαντικότητα του ελλαδικού χώρου για την ανθρώπινη εξέλιξη. Έχουμε τον αρχαιότερο σύγχρονο άνθρωπο εκτός Αφρικής, που μεταφέρει την άφιξη του Homo sapiens στην Ευρώπη περισσότερο από 150 χιλιάδες χρόνια νωρίτερα απ’ ό,τι νομίζαμε μέχρι τώρα. Η δουλειά αυτή είναι αποτέλεσμα 25 χρόνων έρευνάς μου στην Αφρική, στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Ως Ελληνίδα, εύχομαι η έρευνα στην Ελλάδα να συνεχιστεί, καθώς πιστεύω ότι η χώρα μας έχει ακόμα πολλά να δώσει στο χώρο της παλαιοανθρωπολογίας», δηλώνει η κ. Χαρβάτη.

Η ερευνητική ομάδα, η οποία έκανε την εικονική ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων των κρανίων, διεξήγαγε επίσης συγκρίσεις και με άλλα ανθρώπινα απολιθώματα ενώ χρησιμοποίησε μια υψηλής ακρίβειας ραδιομετρική μέθοδο χρονολόγησης, προκειμένου να καθορίσει την ακριβή ηλικία των δυο κρανίων.

Το «Απήδημα 2», βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση και εμφανίζει χαρακτηριστικά Νεάντερταλ, ενώ το «Απήδημα 1» δεν έχει καθόλου νεαντερτάλια γνωρίσματα. Ωστόσο συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα χαρακτηριστικά τα οποία, σύμφωνα με τους επιστήμονες το κατατάσσουν στην οικογένεια του Homo sapiens.

Οι ερευνητές έχουν οδηγηθεί στο συμπέρασμά ότι στο σπήλαιο Απήδημα, κατοίκισαν δυο ομάδες, ένας πρώιμος πληθυσμός Homo sapiens που στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από έναν πληθυσμό Νεάντερταλ, οι οποίοι όμως προυπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της τότε νότιας Ελλάδας.

Με τη σειρά τους οι Νεάντερταλ αντικαταστάθηκαν από προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου την ανώτερης παλαιολιθικής περιόδου, η παρουσία των οποίων στην περιοχή χρονολογείται πριν από περίπου 40.000 χρόνια.

Η ανακάλυψη για την παλαιότητα του κρανίου «Απήδημα 1» και το συμπέρασμα ότι ανήκει στον Homo sapiens ενισχύει όλο και περισσότερο την άποψη ότι οι πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων εξαπλώθηκαν από τις βόρειες περιοχές της Αφρικής προς την Ευρώπη και όχι προς την Ασία, όπως αρχικά εκτιμούσαν.

«Το Απήδημα 2» που είναι περίπου 170.000 ετών θεωρείται πως «ήταν ένας Νεάντερταλ» σύμφωνα με τη μελέτη της κ. Χαρβάτη. «Προς μεγάλη μας έκπληξη, το Απήδημα 1 είναι ακόμα παλαιότερο, ηλικίας περίπου 210.000 ετών, αλλά δεν έχει κανένα χαρακτηριστικό Νεάντερταλ».

«Το κρανίο Απήδημα 1», όπως αναφέρεται, «δείχνει ότι μια πρώτη διασπορά συνέβη νωρίτερα απ’ ό,τι πιστεύαμε, καθώς και ότι εξαπλώθηκε πολύ περισσότερο γεωγραφικά, έως και στο εσωτερικό της Ευρώπης. Εικάζουμε ότι, όπως και στην Εγγύς Ανατολή, ο πρώιμος σύγχρονος ανθρώπινος πληθυσμός, που αντιπροσωπεύεται από το Απήδημα 1, πιθανώς αντικαταστάθηκε από τους Νεάντερταλ, η παρουσία των οποίων στη Νότια Ελλάδα είναι σαφώς τεκμηριωμένη, λαμβάνοντας υπόψιν και το κρανίο Απήδημα 2 από την ίδια τοποθεσία» πρόσθεσε.

Ωστόσο, και οι Νεάντερταλ με τη σειρά τους αντικαταστάθηκαν από τους σύγχρονους ανθρώπους. Κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική Περίοδο, περίπου 40.000 χρόνια πριν, οι νεοαφιχθέντες σύγχρονοι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η παρουσία τους επιβεβαιώνεται από την ανασκαφή λεπτοδουλεμένων λίθινων εργαλείων και άλλων ευρημάτων. Από την άλλη, οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν περίπου την ίδια περίοδο. «Αυτή η ανακάλυψη υπογραμμίζει τη σημασία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην εξέλιξη του ανθρώπου» τόνισε η κ. Χαρβάτη.

Από ελληνικής πλευράς στη μελέτη συμμετείχαν επίσης ο καθηγητής Βασίλης Γοργούλης (διευθυντής του Τμήματος Ιστολογίας – Εμβρυολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών), η καθηγήτρια Μυρσίνη Κουλούκουσα (διευθύντρια του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ), ο Φώτης Καρακωστής (Πανεπιστήμιο Τίμπινγκεν), ο Παναγιώτης Καρκάνας (Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών Αθηνών), η καθηγήτρια ακτινολογίας Λία Μουλοπούλου (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ) και ο επίκουρος καθηγητής ακτινολογίας Βασίλης Κουτουλίδης (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ). Μεταξύ των ξένων επιστημόνων είναι ο κορυφαίος διεθνώς παλαιοντολόγος Κρις Στρίνγκερ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου.

Οι επιστήμονες επισήμαναν τις λιγοστές γνώσεις που ακόμη υπάρχουν για τα ανθρώπινα απολιθώματα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη σημασία της Ελλάδας για την κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης και των πρώτων μεταναστευτικών κινήσεων.

Έτσι, σχεδιάζουν περαιτέρω μελέτες του ανευρεθέντος υλικού στο σπήλαιο Απήδημα, το οποίο ήδη θεωρούνταν σημαντικό στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και απέκτησε επιπρόσθετη αξία υπό το φως των νέων ανακαλύψεων.

Το σπήλαιο Απήδημα ανεσκάφη στις δεκαετίες του 1970-80 από ερευνητές του Μουσείου Ανθρωπολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποφέροντας σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στο Μουσείο, το οποίο ιδρύθηκε το 1886 και είναι ένα από τα παλαιότερα του είδους του στην Ευρώπη.

Η νέα έρευνα πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας στην K. Χαρβάτη, καθώς και του Γερμανικού Ερευνητικού Ιδρύματος (DFG).

Σχεδόν παράλληλα, δημοσιεύτηκε ακόμα μιαεπιστημονική μελέτη από ερευνητές του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), που εξέτασαν και αυτοί τα δύο κρανία από το σπήλαιο Απήδημα, καταλήγοντας σε ένα διαφορετικό συμπέρασμα, ότι αυτά αντιπροσωπεύουν μια μεταβατική φάση ανάμεσα στον ευρωπαίο «Όρθιο άνθρωπο» (Homo erectus) και στους Νεάντερταλ, κάτι με το οποίο όμως δε συμφωνεί η ερευνητική ομάδα υπό την Κ. Χαρβάτη.

Το σπήλαιο Απήδημα

Το σπήλαιο Απήδημα πρόκειται για σύμπλεγμα σπηλαίων που βρίσκονται στην απότομη δυτική ακτογραμμή της Μάνης, ανάμεσα στους κόλπους Διρού και Λιμενίου, κοντά στην Αρεόπολη. Η είσοδος των σπηλαίων βρίσκεται σήμερα 4 με 19 μέτρα πάνω από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας. Κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου η στάθμη της θάλασσας ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο, επιτρέποντας την κατοίκησή τους από ανθρώπους. Θεωρείται ότι στην περιοχή υπήρχε μικρή κοιλάδα, η οποία εκτεινόταν ως το Οίτυλο. Όμως, μετά το πέρας της τελευταίας εποχής των παγετώνων πριν περίπου 10.000 χρόνια, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε, καταποντίζοντας την κοιλάδα και δυσχεραίνοντας την πρόσβαση στην είσοδο.

Το σπήλαιο έχει δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα της καρστικής αποσάθρωσης των ασβεστολίθων της περιοχής. Τα σπήλαια έχουν εν μέρει πληρωθεί με ιζήματα της πλειστόκαινου εποχής, τα οποία στη συνέχεια σε μεγάλο βαθμό διαβρώθηκαν από τη δράση της θάλασσας. Εντός των σπηλαίων υπάρχουν σκληρά λατυποπαγή, εντός των οποίων σώζονταν απολιθωμένα κρανία ανθρωπίδων.

Πέραν τον παραπάνω ευρημάτων, στοο σπήλαιο Γ βρέθηκε σκελετός (LAO 1/S3) γυναίκας ηλικίας 20 ± 3 ετών, στην οποία δόθηκε το όνομα «Κανέλα» από την ανασκαφική ομάδα. Η ηλικία του σκελετού υπολογίστηκε σε 30.000 έτη και ανήκει σε Κρο-Μανιόν. Το μεγαλύτερο μέρος του σκελετού σώθηκε σε καλή κατάσταση, αλλά το κρανίο σώθηκε μόνο τμηματικά. Θεωρείται ότι τάφηκε σε εμβρυϊκή στάση, με μία πλάκα να έχει τοποθετηθεί κάτω από το κεφάλι και μια στρογγυλή πέτρα στα πόδια. Μαζί βρέθηκαν διάφορα οστά ζώων τα οποία θεωρείται ότι αποτελούσαν προσφορές τροφής.