Γυάρος: μια δεκαετής “περιπέτεια” περιβαλλοντικής προστασίας

Ήταν το 2013 που το WWF Ελλάς ξεκίνησε για πρώτη φορά τη δράση του στη Γυάρο, με στόχο την αποτελεσματική προστασία της θαλάσσιας αυτής περιοχής που ξεχωρίζει για τον φυσικό της πλούτο. O στόχος ήταν να δημιουργηθεί, από κοινού με τις γειτονικές κοινωνίες, μια πρότυπη για τα δεδομένα της Μεσογείου θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή (ΘΠΠ).

Σήμερα, σχεδόν 10 χρόνια μετά, η Γυάρος αποτελεί την πρώτη θεσμοθετημένη ΘΠΠ των Κυκλάδων.

Η πορεία του WWF στην περιοχή μόνο ομαλή δεν υπήρξε, με σημαντικές προκλήσεις, καθώς και με την επιτακτική πλέον ανάγκη για την κατάρτιση και εφαρμογή ενός συγκεκριμένου σχεδίου διαχείρισης, προκειμένου να μη χαθούν οι κόποι μιας δεκαετίας. Στο πλαίσιο αυτό, και λίγο πριν τη συμπλήρωση δέκα συνεχόμενων ετών δράσης στη Γυάρο, το WWF αντλεί από την εμπειρία της παρουσίας του στην περιοχή και καταθέτει τα σημαντικότερα ορόσημα της δράσης του, καθώς και τις προτεραιότητες για την επόμενη ημέρα σε μία προσπάθεια να συμβάλλει τόσο στο ευοίωνο μέλλον της μοναδικής αυτής περιοχής, όσο και στη συνολική βελτίωση της προστασίας και την αποτελεσματική διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών της χώρας.

Τα σημαντικότερα ορόσημα

Μέσα σε αυτή τη δεκαετία, και σε συνεργασία με πλήθος φορέων, το WWF συνέβαλε καθοριστικά στο να στηθούν οι βάσεις για την προστασία και την αποτελεσματική διαχείριση της Γυάρου.

Τα σημαντικότερα μέχρι σήμερα ορόσημα αυτής της πορείας είναι:

Θεσμική προστασία: Η θεσμική προστασία της περιοχής, μέσω σειράς Υπουργικών Αποφάσεων (ΥΑ), οι οποίες, αν και προσωρινής διάρκειας, καθιστούν τη Γυάρο την πρώτη ΘΠΠ των Κυκλάδων.

Η ολοκληρωμένη επιστημονική καταγραφή και μελέτη των βασικών περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονομικών παραμέτρων της περιοχής που έδωσαν για πρώτη φορά τη δυνατότητα μιας ολοκληρωμένης σε επίπεδο οικοσυστήματος εικόνας, των αναγκών προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος της Γυάρου, αλλά και των ωφελειών της προστασίας για τις κοινωνίες των γειτονικών νησιών.

Συμμετοχική προσέγγιση: Η επιτυχημένη εφαρμογή μιας συμμετοχικής προσέγγισης στον σχεδιασμό των μέτρων προστασίας και διαχείρισης της ΘΠΠ, μέσω της δημιουργίας και λειτουργίας της Επιτροπής Συνδιαχείρισης.

Οι 15 φορείς που συμμετείχαν στην επιτροπή αυτή (αρμόδια υπουργεία, περιφερειακή και τοπική διοίκηση, χρήστες της περιοχής μεταξύ των οποίων και αλιείς, ακαδημαϊκοί και ερευνητικοί φορείς, περιβαλλοντικές οργανώσεις) διατύπωσαν ισότιμα τις απόψεις και προτάσεις τους, καταλήγοντας σε μια ομόφωνη πρόταση για το μέλλον της ΘΠΠ.

Φύλαξη και επιτήρηση: Η οργάνωση και η συστηματική λειτουργία, σε συνεργασία με το Λιμενικό Σώμα, ενός καινοτόμου συστήματος απομακρυσμένης επιτήρησης της ΘΠΠ με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Αυτό οδήγησε σε σημαντική μείωση των παράνομων δραστηριοτήτων αλιείας (-85% στην παράκτια επαγγελματική και -57% στην ερασιτεχνική), δείχνοντας στην πράξη την αξία της συστηματικής επιτήρησης και της ενημέρωσης των χρηστών της περιοχής.

Σύνδεση με την τοπική κοινωνία: Η δημιουργία βασικών υποδομών για την ανάπτυξη ήπιων δραστηριοτήτων στη Γυάρο (π.χ. διαδρομές για την παρατήρηση της φύσης, υποβρύχια μονοπάτια), με στόχο τη σύνδεση της Γυάρου με τις γειτονικές κοινωνίες.

Ανάδειξη περιοχής: Η συστηματική προβολή της περιοχής σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο με αποτέλεσμα η Γυάρος, που ήταν γνωστή μόνο για την ιστορία της, να αναγνωρίζεται ως μια από τις σημαντικότερες ΘΠΠ της χώρας.

Η θεσμική προστασία μιας περιοχής και τα υπόλοιπα μαθήματα από τη Γυάρο

Από την έως σήμερα πορεία του WWF Ελλάς στη Γυάρο, προκύπτουν ορισμένα πολύ σημαντικά διδάγματα που αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη αξία, εάν αναλογιστούμε πως μπορούν να αφορούν και σε πολλές άλλες προστατευόμενες περιοχές της χώρας μας. Το σημαντικότερο από αυτά είναι αναμφισβήτητα, η θεσμική θωράκιση μιας περιοχής που αποτελεί και τον θεμέλιο λίθο, καθώς μόνο αφού εξασφαλιστεί αυτή, μπορεί να εξασφαλιστεί και μια σειρά από άλλα σημαντικά προαπαιτούμενα που συμβάλλουν στην ουσιαστική προστασία μιας οικολογικά σημαντικής περιοχής. Αυτά τα προαπαιτούμενα συνοψίζονται στα εξής:

α) διαθεσιμότητα επιστημονικών δεδομένων για το σύνολο του οικοσυστήματος μιας περιοχής και κατανόηση των τοπικών κοινωνικών συνθηκών,

β) λειτουργικοί και επαρκώς στελεχωμένοι φορείς που θα εξασφαλίζουν την τήρηση των μέτρων προστασίας,

γ) αγαστή συνεργασία και συντονισμός μεταξύ των διαφορετικών αρμόδιων κρατικών φορέων και δ) συν-διαμόρφωση των μέτρων προστασίας μαζί με τους ίδιους τους χρήστες των περιοχών και τις τοπικές κοινωνίες.

Σε  περίπτωση που απουσιάζει ένα από τα παραπάνω προαπαιτούμενα, δυστυχώς απομακρυνόμαστε από τον στόχο της ορθής προστασίας και οδηγούμαστε στην υποβάθμιση της φύσης. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η πρόσφατη απόφαση του ΥΠΕΝ (Μάιος 2022) να “ανοίξει” εποχιακά την παράκτια επαγγελματική αλιεία στη ΘΠΠ Γυάρου, χωρίς σχεδιασμό και χωρίς την έκδοση αδειών, όπως πρότεινε η Επιτροπή Συνδιαχείρισης και προέβλεπαν οι προηγούμενες ΥΑ, καθιστώντας έτσι, αδύνατο τον έλεγχο της δραστηριότητας.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την υπεραλίευση της ΘΠΠ και την απώλεια ωφελειών από τα προηγούμενα χρόνια προστασίας της περιοχής.

Τα παραπάνω στοιχεία, λοιπόν, συνθέτουν το απαραίτητο εκείνο πλαίσιο, μέσω του οποίου μπορεί μόνο να επιτευχθεί η λήψη των ορθών μέτρων και αποφάσεων για τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών.

Η επόμενη μέρα της Γυάρου

Η επόμενη περίοδος είναι κρίσιμη για την αποτελεσματική διαχείριση της περιοχής και υπάρχουν πολύ συγκεκριμένα βήματα που είναι σημαντικό να γίνουν:

* Άμεση ολοκλήρωση και έγκριση της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης της ΘΠΠ Γυάρου που βγήκε πολύ πρόσφατα σε διαβούλευση, έκδοση του σχετικού Προεδρικού Διατάγματος που εκκρεμεί εδώ και τέσσερα χρόνια καθώς και του Σχεδίου Διαχείρισης, με κατάλληλη διαβούλευση με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και ειδικά αυτούς που είχαν συνεισφέρει στην αρχική πρόταση θεσμοθέτησης της ΘΠΠ.

* Άμεση στελέχωση και διασφάλιση των απαραίτητων πόρων για την πλήρη λειτουργία και επιχειρησιακή ικανότητα της Μονάδας Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Κεντρικού Αιγαίου -ΟΦΥΠΕΚΑ, που έχει την ευθύνη και της ΘΠΠ Γυάρου. Αυτό θα διασφαλίσει ότι η συγκεκριμένη Μονάδα θα είναι σε θέση  να αναλάβει την ευθύνη της διαχείρισης της περιοχής, καθώς και τη λειτουργία του συστήματος απομακρυσμένης επιτήρησης που θα παραδώσει μέσα στο επόμενο διάστημα, και σύμφωνα με τη νομοθεσία, το WWF στον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), στο πλαίσιο του σχετικού Μνημονίου Συνεργασίας που βρίσκεται στη φάση υπογραφής.

* Η εξασφάλιση της επιχειρησιακής ικανότητας του Λιμενικού Σώματος, και ειδικά του Λιμεναρχείου Σύρου, για την αποτελεσματική φύλαξη της ΘΠΠ Γυάρου.

* Διασφάλιση της απαραίτητης χρηματοδότησης για τη συνέχιση της παρακολούθησης της κατάστασης του χερσαίου και θαλάσσιου περιβάλλοντος, και ειδικά των ιχθυαποθεμάτων της περιοχής από το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, ώστε να είναι δυνατή η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων προστασίας.

Με την ευκαιρία των 10 χρόνων δράσης της οργάνωσης στη Γυάρο, η Αμαλία Αλμπερίνι, υπεύθυνη του θαλάσσιου προγράμματος στο WWF Ελλάς, αναφέρει “Η πορεία της ΘΠΠ Γυάρου αποδεικνύει ξεκάθαρα πως μέσα από στοχευμένες δράσεις και την ενεργή συμμετοχή των εμπλεκόμενων φορέων μπορεί να μπουν τα θεμέλια για την ουσιαστική προστασία μιας τόσο οικολογικά σημαντικής περιοχής, δημιουργώντας θετικό αντίκτυπο όχι μόνο για τη φύση, αλλά και για τον άνθρωπο. Το ίδιο ξεκάθαρο είναι και το γεγονός πώς σε μία τέτοια σύνθετη προσπάθεια ο καθένας πρέπει να αναλαμβάνει την ευθύνη του ρόλου του, την ίδια στιγμή που ο ρόλος του κράτους δεν μπορεί να υποκατασταθεί από κανέναν. Είναι επιτακτική ανάγκη η πολιτεία να προχωρήσει στο αυτονόητο βήμα της άμεσης έκδοσης των Προεδρικών Διαταγμάτων, όχι μόνο για τη Γυάρο, αλλά και για όλες τις προστατευόμενες περιοχές της χώρας, διασφαλίζοντας έτσι τη μακροχρόνια προστασία τους. Από πλευράς μας και στο μέτρο που αναλογεί σε μια περιβαλλοντική οργάνωση, θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε με στοχευμένες δράσεις και σε συνεργασία με όλους για να αποφέρει αυτή η δεκαετία τους καρπούς που αρμόζουν σε μία τόσο μοναδική περιοχή”.