Εντοπισμός και καταγραφή των βελανιδιών του νησιού

Με την ανάδειξη τμήματος της χλωρίδας της Σύρου ασχολείται φέτος το Εσπερινό Επαγγελματικό Λύκειο Σύρου, στο πλαίσιο του προγράμματος «Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ» (2019-2020).

Το νέο πρότζεκτ, που διαδέχεται την περσινή επιτυχημένη δράση του σχολείου για την ανάδειξη και τον εκσυγχρονισμό του Ενυδρείου Κινίου με τη χρήση νέων τεχνολογιών, θα έχει ενδεικτικά τον τίτλο «Πρόταση βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης του φυσικού περιβάλλοντος της Σύρου μέσω επιλεκτικών δενδροφυτεύσεων».

Στο πλαίσιο αυτό, η ομάδα δίνει έμφαση στις ελάχιστες βελανιδιές που υπάρχουν στο νησί, αλλά και στη χαρουπιά, η οποία παρουσιάζει μεγάλες προοπτικές βιώσιμης ανάπτυξης.

Στο σχεδιασμό της δράσης με υπεύθυνο εκπαιδευτικό τον Φυσικό Αλέξη-Αθανάσιο Ζορμπά περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η δημιουργία μικρού φυτωρίου με δενδρύλλια στο σχολικό συγκρότημα του Μάννα.

Σε πρώτη φάση, το σχολείο θα επιχειρήσει να γνωστοποιήσει στο ευρύ κοινό την πολυεπίπεδη αξία της βελανιδιάς, ενώ σύντομα θα παρουσιάσει το υλικό της καταγραφής των βελανιδιών που πραγματοποίησε σε Πισκοπειό, Πάγο και Παπούρι, μαζεύοντας βελανίδια και προσπαθώντας να δημιουργήσει δενδρύλλια από αυτά.

Σε συνεργασία και με άλλα σχολεία του νησιού, το Εσπερινό ΕΠΑΛ Σύρου στοχεύει στην ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και την προστασία των βελανιδιών που απέμειναν στο νησί.  

Βελανιδιά ή Βαλανιδιά ή Δρυς ….Στα όρια του μύθου  ή μήπως όχι;

Ετυμολογία και μυθολογία :

• Η Βαλανίς (ή Βάλανος), θεωρούταν η Νύμφη του δέντρου της βελανιδιάς και μία από τις Αμαδρυάδες νύμφες (νύμφες που γελούσαν με τη βροχή, έκλαιγαν όταν τα δέντρα έχαναν τα φύλλα τους και πέθαιναν μαζί τους όταν αυτά κόβονταν), κόρες του Όξυλου (πνεύμα του δάσους) και της Αμαδρυάδας.
• Η βελανιδιά αποτελούσε το ιερό δένδρο του Διός. Για το λόγο αυτό θεωρούνταν ιερό δένδρο στην αρχαία Μακεδονία και μάλιστα πολλά χρυσά στεφάνια που έχουν βρεθεί ως ταφικά κτερίσματα, ήταν στεφάνια βελανιδιάς, με κορυφαίο το στεφάνι βελανιδιάς του Βασιλιά Φιλίππου Β' της Μακεδονίας, που βρέθηκε στον βασιλικό τύμβο των Αιγών, στη σημερινή Βεργίνα.
• Επίσης η δρυς του μαντείου της Δωδώνης θεωρούνταν πως αποτελούσε την κατοικία του Δία.

Τι  κάνει όμως  τόσο ξεχωριστές  τις   βελανιδιές ;

1. Καίγονται πιο αργά. 

Τα περισσότερα είδη βελανιδιάς, εκτός από το πουρνάρι, καίγονται πιο δύσκολα από τα πεύκα που συνήθως η πολιτεία χρησιμοποιεί στις αναδασώσεις. Οι αναδασώσεις με πεύκα και γενικότερα με τα κωνοφόρα αρπάζουν πολύ εύκολα φωτιά, σε αντίθεση με την βελανιδιά, που είναι πολύ πιο βραδυφλεγής.

2. Φυτρώνουν παντού. 

Η βελανιδιά είναι από τα λιγοστά πλατύφυλλα δέντρα που μπορούν να φυτρώσουν πάνω σε καθαρά βραχώδεις περιοχές. Αυτό αποδεικνύεται από την παρουσία της περιοχές όπως το Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και στις Κυκλάδες όπως Τζια, Κύθνος, Τήνος ή Νάξος.

3. Αποθηκεύουν νερό. 

Χάρη στο τεράστιο ριζικό σύστημα που αναπτύσσει, που εκτείνεται σε μεγάλη έκταση γύρω από το δέντρο και σε μεγάλο βάθος, συμβάλλει στην κατακράτηση των εδαφών και στον εμπλουτισμό της υπόγειας υδροφορίας δηλαδή η βελανιδιά λειτουργεί σαν μια μεγάλη αποθήκη νερού. Με την διαπνοή των φύλλων αυξάνει την υγρασία στο περιβάλλον και ταυτόχρονα ψύχει την ατμόσφαιρα.

4. Φέρνουν βροχές. 

Μεγάλες εκτάσεις με Δρυοδάση φέρνουν βροχή. Μπορούν, έτσι, να παίξουν σημαντικό ρόλο στον κύκλο του νερού αυξάνοντας τις βροχοπτώσεις και εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα. Πετυχαίνουμε δηλαδή μία άμεση βελτίωση του μικροκλίματος της περιοχής.

5. Ευνοούν την βιοποικιλότητα. 

Η βελανιδιά δημιουργεί πολύ πλούσια οικοσυστήματα. Λόγω του εκτεταμένου ριζικού συστήματος της, τα άτομα της βελανιδιάς φύονται σε αραιές αποστάσεις μεταξύ τους. Αυτό επιτρέπει, ενδιάμεσα τους, την ανάπτυξη πολύ πλούσιας θαμνώδους και ποώδους βλάστησης (σφενδάμια, κουτσουπιές, φράξοι και πολλά άλλα φυτρώνουν εύκολα αν έχει δουλευτεί το έδαφος από τις βελανιδιές).

Χάρη στα πεσμένα φύλλα του φθινοπώρου που με την πάροδο των χρόνων δημιουργούν ένα πλούσιο χούμους που ακόμη και σε πετρώδεις περιοχές ευνοούν την εγκατάσταση και άλλων φυτών.

Αντίθετα, δάση από πεύκα δημιουργούν πολύ φτωχά οικοσυστήματα, αφήνοντας ελάχιστα άλλα φυτά να φυτρώσουν στις περιοχές τους.

6. Ξαναφυτρώνουν αν καούν.

Ακόμα και σε περίπτωση πυρκαγιάς, η βελανιδιά μπορεί χάρη στο βαθύ της ριζικό σύστημα να βγάλει νέους βλαστούς χωρίς να έχει ανάγκη από τεχνητή αναδάσωση.

7. Ο μύθος του  πεύκου που μεγαλώνει γρήγορα …

Λένε για την βελανιδιά ότι μεγαλώνει αργά. Είναι μύθος. Σε συγκεκριμένο τεστ που έγινε στον Υμηττό της Αττικής υπάρχουν βελανιδιές που έχουν το τριπλάσιο μέγεθος από πεύκα της ίδιας ηλικίας. Τη συγκεκριμένη πληροφορία μας την επιβεβαιώνει  και η κ. Μάρσι Μάγιερ (Marcie Mayer), που ασχολείται χρόνια με την εμπορική εκμετάλλευση των βελανιδιών εδώ και δύο δεκαετίες στη Κέα, στο κτήμα της, που την επισκεφτήκαμε στα πλαίσια εκπαιδευτικής μας επίσκεψης εκεί.

Ήξερες ότι:

• Στο παρελθόν η βελανιδιά αποτέλεσε έναν από τους βασικότερους παράγοντες για την στήριξη της κτηνοτροφίας. Εκτός από τα φρέσκα φυλλώματα που έτρωγαν τα ζώα το καλοκαίρι, οι κτηνοτρόφοι αποθήκευαν σε θημωνιές τα κλαδιά της βελανιδιάς και τάιζαν τα ζώα το χειμώνα. Τα βελανίδια αποθηκεύονταν για τον ίδιο σκοπό.
• Για πολλούς αιώνες η ήμερη βελανιδιά αποτέλεσε συμπληρωματική ασχολία για πολλές περιοχές στην Ελλάδα όπου μάζευαν τα βελανίδια και έκαναν εξαγωγή στην Ιταλία για την επεξεργασία της βυρσοδεψίας. (Οι τανίνες που υπάρχουν στα κύπελλα των βελανιδιών χρησιμοποιούνταν έως το 1970 για την επεξεργασία των δερμάτων). Χαρακτηριστικό είναι το δάσος του Ξηρόμερου αλλά και της Τζιας όπου έκαναν συστηματικά εξαγωγή.
• Τα σκληρά μέρη των πλοίων (σκελετός, καρίνα κτλ) κατασκευάζονταν κυρίως από βελανιδιές ή βουνοκυπάρισσα. Τα βουνοκυπάρισσα εξαφανίστηκαν για το λόγο αυτό από πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η βελανιδιά μειώθηκε πάρα πολύ σε περιοχές όπου υπήρχε έντονη η παρουσία του ανθρώπου.
• Η σκληρότητα και η ανθεκτικότητα στο χρόνο έκαναν το ξύλο της βελανιδιάς το καταλληλότερο για την κατασκευή σπιτιών (Οι ξυλοδεσιές των τοίχων, ξεκινούν στα Μυκηναϊκά χρόνια και σταματούν πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με την ύπαρξη του τσιμέντου). Στα όρθια μέρη της στέγης αλλά και σε κολώνες εσωτερικές και εξωτερικές στα σπίτια προτιμούνταν πάντα η βελανιδιά. Τα δρύινα πατώματα ήταν και είναι ακόμη από τις καλύτερες επιλογές. Το ίδιο και στην επιπλοποιία. Τα δρύινα τραπέζια ή γραφεία τα βρίσκει κανείς σε άψογη κατάσταση μέσα σε αρχοντικά του περασμένου αιώνα.
• Λόγω του αρωματικού της ξύλου, τα δρύινα βαρέλια τα συναντούμε από τα ομηρικά χρόνια έως και σήμερα στην οινοποιία αλλά και σε άλλες χρήσεις όπως η τυροκομία.
• Στα ξυλόγλυπτα τέμπλα των εκκλησιών συχνά συναντούμε δρύινα τμήματα.
• Εκεί που οι βελανιδιές ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του ανθρώπου ήταν στην παραγωγή ξυλοκάρβουνου. Το δε ξυλοκάρβουνο με τη σειρά του ήταν απόλυτα αναγκαίο για τη μεταλλουργία και την υαλουργία.  Οι θερμοκρασίες που απαιτούνταν στα καμίνια για τη χύτευση πρώτα του χαλκού, και αργότερα του σίδερου και το γυαλιού, επιτυγχάνονταν στο παρελθόν μόνο με το ξυλοκάρβουνο.
• Από ένα είδος βελανιδιάς, το φελλόδεντρο (Querqus suber), εξάγεται από το εξωτερικό μέρος του κορμού του φυτού, ο φελλός.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, στο πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ του Εσπερινού ΕΠΑΛ Σύρου και της «Κοινής Γνώμης» θα παρουσιάζονται ανά τακτικά χρονικά διαστήματα μέσα από τις σελίδες της εφημερίδα τα στάδια εξέλιξης αυτής της ενδιαφέρουσας εργασίας.