Μεγάλες προοπτικές βιώσιμης ανάπτυξης

Στις βελανιδιές και τις χαρουπιές που υπάρχουν στο νησί της Σύρου εστιάζει το φετινό εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Εσπερινού Επαγγελματικού Λυκείου Σύρου με στόχο την καταγραφή προτάσεων για βιώσιμη και αειφόρο ανάπτυξη του φυσικού περιβάλλοντος της πρωτεύουσας των Κυκλάδων.

Σε προηγούμενο άρθρο, δημοσιεύτηκε η μελέτη της ομάδας δράσης του σχολείου σχετικά με την πολυεπίπεδη σημασία της βελανιδιάς στο οικοσύστημα. Συγχρόνως, τα μέλη της συλλέγουν -σταδιακά- πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό για τις ελάχιστες βελανιδιές που έχουν επιβιώσει στο νησί μας.

Η ομάδα, υπό την καθοδήγηση του Δασοπόνου Νικόλα Καϊλη, υπέδειξε την περιοχή του Πάγου όπου υπάρχουν συστάδα δένδρων βελανιδιάς, στον υπεύθυνο καθηγητή της περιβαλλοντικής ομάδας του Γενικού Λυκείου Σύρου, Χρήστο Κόλλια.

Στη συνέχεια, μαθητές της περιβαλλοντικής ομάδας του ΓΕΛ Σύρου, συνέλλεξαν βελανίδια από τη περιοχή, τα οποία μοιράσθηκαν σε μαθητές και μαθήτριες του ΓΕΛ Σύρου, ΕΠΑΛ Σύρου και 1^ου και 3^ου Γυμνασίου, μαζί με οδηγίες για το πώς να βλαστήσουν τα βελανίδια.

Μετά τη περίοδο των Χριστουγέννων αναμένονται τα πρώτα αποτελέσματα, τα οποία και θα παρουσιαστούν σε επόμενο άρθρο.

Όπως και με τη βελανιδιά, η ομάδα του Εσπερινού ΕΠΑΛ Σύρου, έκρινε σκόπιμο να συντάξει κι ένα άρθρο που να αφορά εκτενώς στη χαρουπιά ή κουντουριδιά, όπως είναι εξίσου γνωστή.   

Η Χαρουπιά ίναι γνωστή και ως κερωνία, κερατιά, ξυλοκερατιά και  κουντουριδιά. Το λατινικό της όνομα είναι Ceratonia siliqua και ανήκει  στην οικογένεια Φαβίδες ή Χεδρωπά (Leguminosae). Το όνομα της το παίρνει από το σχήμα του καρπού της, του χαρουπιού, που θυμίζει ξύλινο κέρατο (ξυλοκέρατο).

Πρόκειται για δέντρο αειθαλές που φτάνει συνήθως έως τα 10 μέτρα ύψος (σπανιότερα μπορεί να φτάσει και τα 15 m σε ύψος) και σε ηλικία τα 100 έτη, ενώ τα φύλλα του είναι στρογγυλά, σκληρά, δερματώδη, σύνθετα με λείες παρυφές και πυκνά.

Τα άνθη της είναι συνήθως ερμαφρόδιτα αλλά μπορεί να είναι και μονογενή. Βγαίνουν αρχές φθινοπώρου όπου και συλλέγονται μαζί με τα φύλλα, και οι λοβοί στα τέλη Ιουλίου. Πριν ωριμάσει ο καρπός της μοιάζει με πράσινο φασόλι, ενώ όταν ωριμάσει γίνεται καφετί και είναι σκληρός και γλυκός (κατατάσσεται στα όσπρια).

Μέσα στο «φασόλι» υπάρχουν 5-15 μικρά σκληρά κουκούτσια, τα κεράτια, τα οποία έχουν το χαρακτηριστικό ότι έχουν όμοια μάζα (189 – 205 χιλιοστά του γραμμαρίου).

Γι’ αυτό το λόγο, η μάζα των σπερμάτων αυτών, των κερατίων, πρωτοχρησιμοποιήθηκε πριν 1500 χρόνια για τον ορισμό του καρατίου (0.2 γραμμάρια), δηλαδή της μονάδας μέτρησης μάζας των πολύτιμων λίθων.

Κλιματικές  και εδαφικές απαιτήσεις:

Ιδιαίτερα φωτόφυλλο είδος, ευδοκιμεί στις άνυδρες και βραχώδεις παραθαλάσσιες περιοχές και φυτρώνει σε αρκετή απόσταση η μία από την άλλη. Αντέχει την έντονη και παρατεταμένη ξηρασία, είναι βαθύριζο και για αυτό αντέχει τους πολύ δυνατούς ανέμους. Παρουσιάζει όμως ευαισθησία στους παγετούς και στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Αντέχει όμως σε φτωχά, ξηρά αβαθή, χαλικώδη ή βραχώδη πετρώματα με pH μέχρι και 8,5.

Συμπεριφορά της στις πυρκαγιές

Η χαρουπιά αποτελεί ένα καλά προσαρμοσμένο είδος στη φωτιά. Είναι ενεργητικό πυρόφυτο που παραβλασταίνει ταχύτητα μετά από πυρκαγιά, ενώ σε χαμηλής εντάσεως πυρκαγιές οι σπόροι προστατεύονται από το σκληρό περικάρπιο τους, διατηρώντας την φυτρωτική τους ικανότητα.

Που συναντάται;

Χαρακτηριστικό είδος της θερμής μεσογειακής ζώνης, βρίσκεται αυτοφυής σε πολλές περιοχές της Μεσογείου και στην Ελλάδα, αλλά καλλιεργείται επίσης και σε φυτώρια για τον καλλωπισμό δρόμων και πάρκων.

Η χαρουπιά φυτεύεται παντού, ακόμη και στα πεζοδρόμια, λόγω του πυκνού ίσκιου της και της μηδενικής φροντίδας που απαιτεί. Κοντά σε ασφαλτοστρωμένους δρόμους πάντως,  καλό είναι να αποφεύγεται η φύτευση της, διότι οι ρίζες της μπορεί να «σηκώσουν» το οδόστρωμα.

Στην Κρήτη υπάρχει και το μεγαλύτερο φυσικό δάσος με χαρουπιές στην Ευρώπη, το χαρουπόδασος των Τριών Εκκλησιών.

Οι χαρουπιές πρέπει να προϋπήρχαν στην Κύπρο από τους προϊστορικούς χρόνους, αφού το νησί είναι στενά συνδεδεμένο με την προώθηση του χαρουπιού στον πολιτισμό. Το χαρούπι ονομαζόταν χαρακτηριστικά και ως ο «μαύρος χρυσός της Κύπρου», αφού αποτελούσε το προϊόν με τις μεγαλύτερες γεωργικές εξαγωγές του νησιού, και για ορισμένα χωριά, αποτελούσε τη τρίτη κυριότερη γεωργική δραστηριότητα και τη κυριότερη πηγή εισοδήματος. 

Η χαρουπιά στην αρχαία Ελλάδα

Οι αρχαίοι Έλληνες καλλιεργούσαν την χαρουπιά για τους καρπούς της. Ο Πλίνιος περιγράφει τα γλυκά φασόλια της χαρουπιάς σαν τροφή για τα γουρούνια. Από τον Θεόφραστο μαθαίνουμε ότι το δέντρο, οι Ίωνες το αποκαλούσαν κερωνία ενώ ο καρπός ονομάζονταν και αιγυπτιακό σύκο. Ο Θεόφραστος περιέγραψε σωστά πως οι καρποί της βγαίνουν από τον κορμό του δένδρου, κι αυτό γιατί τα λουλούδια φυτρώνουν πάντοτε στις μασχάλες των φύλλων ή απευθείας από τα παλιά κλαδιά.

Διάφορες χρήσεις της χαρουπιάς

Το αλεσμένο περικάρπιο δίνει αλεύρι πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά για ζωοτροφές αλλά και τους ανθρώπους, ενώ το ξύλο της είναι σκληρό και βαρύ, κατάλληλο για πολλές χρήσεις και χρησιμοποιείται σε ξύλινες διακοσμήσεις.

Τα χαρούπια είναι γλυκά, εύγευστα και θρεπτικά  κι αυτό γιατί περιέχουν πρωτεΐνες, βιταμίνες και μέταλλα. Πιο συγκεκριμένα περιέχουν σάκχαρο σε μεγάλη αναλογία (50%) από το οποίο το 30% είναι σταφυλοσάκχαρο, 10% πρωτεΐνη, και 6% λίπος. Επίσης περιέχουν βιταμίνες Α και D, βιταμίνες της ομάδας Β και καροτίνη, κάλιο, μαγνήσιο, ασβέστιο, φώσφορο, σίδηρο, μαγγάνιο, χαλκό, χρώμιο, νικέλιο, λίγο ισοβουτυρικό οξύ (που ευθύνεται για την ελαφρώς δυσάρεστη μυρωδιά), ταννίνες, ινώδεις ουσίες όπως λιγνίνη (επιδρά κατασταλτικά στη χοληστερίνη, έχει θετικά αποτελέσματα κατά του διαβήτη και της παχυσαρκίας), βλέννα, κυτταρίνη και τουλάχιστον ακόμη 6 αντιοξειδωτικές ουσίες.

Είναι εύπεπτα και δεν προκαλούν αλλεργίες 

Αρκετές ποσότητες αλευροποιούνται και χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ενός θρεπτικού αλευριού κατάλληλου για βρεφικούς κοιλόπονους και παιδικές γαστρεντερίτιδες.

Βράζοντας τα χαρούπια κάποιοι παρασκευάζουν ένα απλό υδατώδες εκχύλισμα, το «χαρουπόμελο»(που στη πραγματικότητα είναι χαρουπο-πετιμέζι), το οποίο και χρησιμοποιούν ως κύρια γλυκαντική ουσία. 

Άλλοι τα φουρνίζουν, τα αλέθουν και ανακατεύουν τη σκόνη τους με λίγο αλεύρι για την παρασκευή ψωμιού.

Στη λαϊκή ιατρική χρησιμοποιείται το αφέψημα από κοπανισμένα χαρούπια για τα παιδιά που πάσχουν από βρογχίτιδα ή κοκίτη, ενώ άλλοι το βράζουν μαζί με ξερά σύκα και σταφίδες και το πίνουν ως αντιβηχικό φάρμακο

Το άρθρο επιμελήθηκε η μαθήτρια της Α’ Τάξης του Εσπερινού Επα.Λ Σύρου, Μαργαρίτα Παπαγιάκουμου.

Πηγές: dasarxeio.com,«Χαρουπιά το δέντρο εργοστάσιο: Ο χαμένος ελληνικός θησαυρός», «Χλωρίδα της Κρήτης».

Η δράση υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος «Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ».