ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΣΥΡΟΥ. ΚΑΠΟΙΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΜΑΣ

Γράφει ο Δημήτρης Α. Σιδερής, Ομ. Καθηγητής Καρδιολογίας

Μαθητής Γυμνασίου Σύρου 1947-1953

Σε ένα αφιέρωμα σαν αυτό για το Γυμνάσιο Σύρου, προσδοκάται συνήθως από το συγγραφέα ή ομιλητή να δώσει κάποιες αντικειμενικές πληροφορίες πάνω στο θέμα για το οποίο μιλά. Σ’ αυτή την περίπτωση θα κάνω μια εξαίρεση, θα μιλήσω τελείως υποκειμενικά, πώς βίωσα εγώ το Γυμνάσιο της Σύρου στα χρόνια που φοίτησα σ’ αυτό, ίσως και λίγο πιο πριν και λίγο πιο μετά. Ο υποκειμενισμός μου είναι τόσος, που μοιραία θα κάνω προσωπικές επιλογές με πολλαπλές παραλείψεις, μπορεί καν άδικες. Θα μιλήσω για τους καθηγητές που σημάδεψαν πιο πολύ τη δική μου σκέψη, τη δική μου ζωή.

Πολύ σκληρά χρόνια. Κατοχή, εμφύλιος, πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια. Μοιραία κι οι καθηγητές μας τότε, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο, όπως όλοι ήταν παρασυρμένοι στη δίνη των γεγονότων.

Εκείνο τον καιρό μιλούσαμε για ένα οκτατάξιο Γυμνάσιο που είχε όμως έξι τάξεις. Εισαγόμαστε, μετά το εξατάξιο δημοτικό, στην 3η τάξη του οκταταξίου γυμνασίου. Δεν θα πάρω όμως τα γεγονότα με χρονική σειρά. Θ’ αρχίσω από την προτελευταία, την έβδομη τάξη. Φιλόλογος καθηγητής μας ο Α. Κανάκης. Ο σοφός Κανάκης. Την πρώτη μέρα μας έβαλε να γράψουμε έκθεση με θέμα «Ο καλός μαθητής». Μας είπε και δυο λόγια πώς να το πραγματευθούμε. Δεν είχα πρόβλημα. Ήμουν ο καλός μαθητής. Δίπλα μου στο ίδιο θρανίο καθόταν ο Τάκης Π. Δενδρινός. Εκείνη τη χρονιά είχαν αλλάξει οι νόμοι. Ως τότε, όποιος έμενε σε κάνα δυο μαθήματα στους διαγωνισμούς του Ιουνίου ήταν επανεξεταστέος, να δώσει το μάθημα πάλι το Σεπτέμβριο. Και ακριβώς τότε άλλαξαν τα πράγματα. Όποιος έμενε σε ένα μάθημα τον Ιούνιο, έμενε στην ίδια τάξη, χωρίς το δικαίωμα να επανεξετασθεί. Έτσι, στην τάξη μας υποδεχθήκαμε 5-6 νέους μαθητές που είχαν μείνει από την προηγούμενη χρονιά. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Δενδρινός. Εγώ λοιπόν ήμουν ο καλός μαθητής και δίπλα μου καθόταν ο κακός μαθητής. Θαυμάσια σύγκριση μέσα μου για να γράψω την έκθεση. Τη γράψαμε. Σε μια βδομάδα ο Κανάκης τις σχολίασε: «Όλοι έγραψαν περίπου με τον ίδιο τρόπο, με δύο εξαιρέσεις, του Σιδερή και του Δενδρινού· και ο μεν Δενδρινός πέτυχε, ο δε Σιδερής απέτυχε. Να διαβάσει ο Δενδρινός την έκθεση του.» Ακόμη θυμάμαι πως άρχιζε.

«Ο καλός μαθητής. Ο Ζαν Ζακ Ρουσώ, που η Αγία Πουλχερία ν’ αναπάψει την ψυχούλα του, έλεγε πως ο άνθρωπος γεννήθηκε λέφτερος και παντού είναι σιδεροδέσμιος. Η κοινωνία είναι άδικη γιατί δίνει περισσότερα δικαιώματα στους προνομιούχους...». Συνέχιζε ο Τάκης αναλύοντας το αυταρχικό σύστημα που υπήρχε τότε στο σχολείο μας εκτοξεύοντας και τους σχετικούς μύδρους. Ο Κανάκης επαίνεσε την έκθεση του Δενδρινού. Όσο για τον Τάκη, γρήγορα κατάλαβα πως ήταν πολύ καλύτερος από εμένα σε πολλά πράγματα, ζωγράφιζε καλύτερα, ήταν πιο ανοιχτό μυαλό, μου δίδαξε πως ό,τι μετριέται, όπως οι βαθμοί και το χρήμα, δεν είναι αναγκαστικά ό,τι καλύτερο υπάρχει στον κόσμο. Ο Κανάκης, έμμεσα, επιδοκίμαζε.

Α. Κανάκης

Ο Κανάκης, είχε υπηρετήσει δίπλα στον Αρχιστράτηγο και διάδοχο Κωνσταντίνο και εισήλθε μαζί του στην πόλη, όταν ελευθερώθηκαν τα Γιάννενα. Αμέσως μετά τον πόλεμο, το 1945, αν δεν απατώμαι, ήταν στην εκδοτική ομάδα της εφημερίδας ΑΣΠΙΣ: Άμυνα Σταυρού, Πατρίδος, Ιστορίας, Στέμματος. Έδωσε τότε μια διάλεξη για να δείξει πώς ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός έφθασε ως εμάς διαμέσου του Χριστιανισμού, με το λεγόμενο Ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Για παράδειγμα, ο Διόνυσος ήταν άνθρωπος, αφού κάθε χρόνο πέθαινε, αλλά και θεός, αφού κάθε χρόνο ανασταινόταν. Σύμβολό του ήταν το κρασί. Οι πιστοί του έψελναν στο θάνατο του: «Δείξον ημίν την ένδοξόν σου ανάστασιν». Οι ομοιότητές του με το δικό μας Θεάνθρωπο, που πίνομε το αίμα του με το κρασί και προσδοκούμε στο θάνατό του την ένδοξόν του ανάστασιν είναι προφανείς. Στη διάρκεια της διάλεξης κάποιος κληρικός σηκώθηκε κι έφυγε επιδεικτικά από την αίθουσα. Υπέβαλε μήνυση στον Κανάκη πως διδάσκει την αθεΐα. Ο Κανάκης βρέθηκε στην ταπεινωτική θέση να αντιμετωπίσει στο δικαστήριο μάρτυρα κατηγορίας ένα μαθητή του και να έχει μάρτυρες υπεράσπισης τον καθηγητή των θρησκευτικών, το Σπύρο Αβούρη καθώς και έναν άλλο μαθητή του, που θεωρούσε αποτυχία το 19. Μόνο το 20 ήταν καλό για το Νικηφόρο Μανδηλαρά. «Η διάλεξη του δεν έγινε κατανοητή, λόγω του υψηλού επιστημονικού περιεχομένου της», είπε. Αθωώθηκε ο Κανάκης. Τιμωρήθηκε όμως η Σύρος. Δεν ξαναέδωσε διάλεξη ούτε ξαναπρόσφερε τα πολύτιμα φώτα του στο νησί. Ο σοφός Κανάκης! Δεν έγινε ποτέ γυμνασιάρχης. Οι μαθητές του μόνο θα τον θυμούνται και θα τον ευγνωμονούν αιώνια. Στα χέρια μου έχει μείνει το εκπληκτικό σατυρικό ποίημά του (Ποίημα επικόν, εις ωδάς τρεις και επωδόν μίαν»): «Οι Πρωτόπλαστοι». Όσο για τον ιερωμένο που του έκανε τη μήνυση, έγινε αργότερα Άγιος Πρεβέζης.

Α. Αβούρης

Το Σπύρο Αβούρη δεν τον είχα ποτέ καθηγητή, παρά μόνο στη μουσική. Σολφέζ. Ήταν όμως οικογενειακός φίλος και στην τελική φάση της ζωής του είχαμε αλλάξει ρόλους. Εκείνος μαθητής - όχι πολύ καλός - κι εγώ τον δίδασκα πώς να ζει υγιεινή ζωή, αφού είχε πρόβλημα καρδιοπάθειας. Πέρα από τη βαθύτατη πίστη του, είχε εκπληκτική γνώση της Θεολογίας, της Ελληνικής γλώσσας, της ιστορίας και της μουσικής. Όποτε είχα μεταφυσικές αγωνίες ή και απορίες στη γλώσσα ή στην ιστορία, αυτόν συμβουλευόμουν στην ενήλικη ζωή μου. Στην κατοχή, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1943, ανέβηκε στον άμβωνα του Αγίου Νικολάου να κάνει κήρυγμα. Τόλμησε στα μαύρα εκείνα χρόνια της ξένης κατοχής να επικαλεσθεί το θείο για την προσδοκία της ένδοξης ανάστασης της σκλαβωμένης Ελλάδας, Άφησε πολλές δημοσιευμένες θρησκευτικές και λαογραφικές μελέτες του για τη Σύρο, τις Κυκλάδες, αλλά και την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο. Το χιούμορ του ήταν αμίμητο. Αναγράφω από μια μελέτη του όπου έχει διασώσει ένα κυπριακό πεντάστιχο, Κακίζει ο Αβούρης την προκαταβολική απαισιοδοξία:

Αμ πάρω άνδρα Γιάννη

Τζαι κάμω γυιο Βασίλη

Τζαι βγη να κόψη σταφύλια

Τζαι πεση και σκοτωθή!

Αχ τομ γυιόν μου, το Βασίλη.

Γ. Ζευγώλης

Το Γιώργο Ζευγώλη τον είχα καθηγητή μου στα Αρχαία και Νέα Ελληνικά στην τρίτη του οκταταξίου. Με εισήγαγε καλά στην Ελληνική Γλώσσα. Ύστερα χάθηκε. Έμαθα πως ήταν στη Μακρόνησο. Τον είχα ξανά καθηγητή στην Ιστορία στην 6η του οκταταξίου Γυμνασίου. Σε πολλούς από την τάξη μου ανέθεσε να γράψουμε μελέτες για ποικίλα θέματα της Βυζαντινής ιστορίας που μας δίδασκε. Εμένα μου ανέθεσε και έγραψα μια εργασία 35 σελίδων για το «Πολιτιστικό έργο του Ιουστινιανού». Η εργασία μου υπήρξε για μένα ένα ορόσημο στη Βυζαντινή ιστορία. Έμαθα, κι οι υπόλοιποι μάθαμε, να ανατρέχουμε στις πηγές, στη βιβλιογραφία, ξεφεύγοντας από τον τυφλοσούρτη του σχολικού βιβλίου. Από τότε κι έπειτα κάθε τι που άκουγα για το Βυζάντιο μπορούσα τουλάχιστον να το ταξινομήσω, πριν ή μετά τον Ιουστινιανό. Έπρεπε να τρέξουμε σε βιβλιοθήκες, να βρούμε βιβλιογραφία και να συνθέσουμε τις γνώσεις που μαζεύαμε. Τον χάσαμε πάλι. Αυτή τη φορά είχε γίνει ένας από τους συντάκτες του ιστορικού λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Με έμαθε να σκέφτομαι επιστημονικά πάνω στη γλώσσα και την ιστορία. Ο ίδιος δημοσίευε μεταφράσεις αρχαίων συγγραφέων, αλλά έκανε και πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες. Μια απ’ αυτές, για την καταγωγή των κατοίκων της Απειράνθου Νάξου, της ιδιαίτερης πατρίδας του, πήρε βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών. Μόνη, παμψηφεί, μεταξύ 50 άλλων μελετών που είχαν υποβληθεί. Βρήκε δυσκολίες βέβαια στην καριέρα του ως καθηγητής γυμνασίου και τελικά γυμνασιάρχης στην Άρτα. Όταν ήμουν καθηγητής καρδιολογίας στα Γιάννενα συνάντησα ηπειρώτες μαθητές του που εξακολουθούσαν να τον θυμούνται σαν άστρο λαμπερό. Στο τέλος, στη μεταπολίτευση, πήρε υπεύθυνη θέση, δεν είμαι βέβαιος ποια ακριβώς, στο Υπουργείο Παιδείας. Άφησε πολύτιμο έργο και μαθητές που τον θυμούνται και τον ευγνωμονούν. Όχι μόνο για τις γνώσεις που τους μετέδωσε, αλλά και για τον τρόπο της σκέψης που τους εμφύσησε, και σαν πρότυπο έντιμου και ευθέος ανθρώπου.

Ν. Παλαιολογόπουλος

Ο Ν. Παλαιολογόπουλος κάλυψε το φιλολογικό διάστημα ανάμεσα στο Ζευγώλη της 3ης οκταταξίου και τον Κανάκη της 7ης. Συστηματικός αυτός, μας έμαθε τα μυστικά της γραμματικής και του συντακτικού της αρχαίας γλώσσας. Από τον Ξενοφώντα, το Λυσία και τον Αριανό ως τον Θουκυδίδη. Μας αγαπούσε. Πολλές φορές τον είδαμε να μην μπορεί να συγκρατήσει τα δάκρυά του όποτε αναφερόταν σε εθνικές συμφορές ή σε παλιότερους μαθητές του.

Ι. Θωμόπουλος

Ο Θωμόπουλος, Γιόχαν τον λέγαμε, δεν είμαι βέβαιος γιατί, ήταν, στην πρώτη φάση της παραμονής του στο Γυμνάσιο Αρρένων, αλλά στη δεύτερη, και μακρότερη φάση του, στο Γυμνάσιο Θηλέων και δεν τον είχα πότε καθηγητή μου. Ήταν όμως οικογενειακός φίλος και τον έβλεπα σπάνια στο σπίτι μας και, πιο συχνά, στο σπίτι του Μάρκου και της Μαρίας Δουράτσου, που το σαλόνι τους εκείνη την εποχή συγκέντρωνε ό,τι πιο πνευματικό διέθετε η Σύρος. Κι αυτός, σαν το Ζευγώλη, ερχόταν κι έφευγε και πάλι ξαναρχόταν. Κάθε φορά γύριζε στο γυμνάσιο της Σύρου κι οι κυρίες θα πρέπει να τον θυμούνται καλά, μια και ήταν στο Γυμνάσιο Θηλέων. Στα ενδιάμεσα, όταν έλειπε, δίδασκε νεοελληνική φιλολογία σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, αν δεν απατώμαι, στη Βαρσοβία, στην Ουψάλα, στην Αντίς Αμπέμπα. Άφησε κι αυτός δημοσιευμένο έργο, όπως, αν θυμάμαι καλά, το μεταφρασμένο λαϊκό έπος της Πολωνίας «Κάλεβαλα» που κάνει αναφορές στη μάχη του Μαραθώνα και άλλα. Στην κατοπινή του ζωή ήταν διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Ήταν όλοι καλοί οι καθηγητές μου; Η ευπρέπεια απαιτεί να απαντήσω ναι. Κι όμως το Γυμνασιάρχη μας στην τελευταία τάξη, δεν ξέρω γιατί, ποτέ δεν τον συμπάθησα. Κι όμως ήταν ικανός φιλόλογος. Και του οφείλω ευγνωμοσύνη. Συνήθιζα να γράφω στη δημοτική. Επέμεινε να γράφουμε στην καθαρεύουσα. Από τις πολλές πιέσεις του, έγραψα επιτέλους μια έκθεση χρησιμοποιώντας μια πολύ κακή παραλλαγή της γλώσσας του Λυσία. Μου επεσήμανε πως αυτό το κείμενό μου δεν ήταν καθαρεύουσα. Και μου θύμισε με σημασία πως όταν θα δώσω εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο, θα κριθεί, μεταξύ των άλλων, και η γλώσσα μου, που έπρεπε να είναι σωστή καθαρεύουσα. Πείσθηκα. Από 1500 περίπου υποψηφίους ήμουν ο μόνος που πήρε 10 στην έκθεση. Και γι’ αυτό το 10 πήρα υποτροφία. Χάρη στο Γυμνασιάρχη μου, που δεν τον συμπαθούσα. Κι όμως του οφείλω ευγνωμοσύνη.

Υπήρχαν, φυσικά, και πολλοί άλλοι, καλοί, καθηγητές. Αναφέρθηκα κυρίως σε εκείνους που ένοιωσα να με επηρεάζουν στην ανάπτυξη του πνευματικού μου κόσμου. Ήταν πολύ σκληρά χρόνια. Κατοχή, εμφύλιος, πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια. Μοιραία κι οι καθηγητές μας τότε, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο μετείχαν. Όλοι, ωστόσο, είχαν κάποια ιδεώδη. Διαφορετικά ο καθένας. Όμως είχαν ένα κοινό: ότι πίστευαν σε ιδεώδη και μας μετέφεραν την πίστη για την ανάγκη να έχει ο καθένας του ένα, το δικό του, ιδανικό. Πέρα από τις καθημερινές πεζές ανάγκες.

Ποιο ήταν όμως το προϊόν αυτού του Γυμνασίου, αυτών των καθηγητών; Από αυτό το Γυμνάσιο στη δικιά μου γενιά αποφοίτησαν μαθητές που είχαν εντυπωσιακές επιτυχίες στο πανεπιστήμιο. Όχι σπάνια, οι μαθητές μας, χωρίς φροντιστήρια, ήταν οι πρώτοι στις σχολές που εισάγονταν, ιδιαίτερα στη φιλοσοφική σχολή και στη νομική. Αλλά δεν πήγαιναν πίσω κι εκείνοι που στρέφονταν στις θετικές επιστήμες και στο Πολυτεχνείο. Αναφέρω ενδεικτικά τον Μιχάλη Δεκλερή και τον Αλέξανδρο Μάσχα. Άλλοι, πολλοί, ήταν στην πρώτη σειρά των επιτυχόντων, όπως ο Νικηφόρος Μανδηλαράς, ο Ευάγγελος Ρούσσος, ο Νικηφόρος Σιδερής, που πέτυχε και στην Ιατρική" και στο Πολυτεχνείο, ο Αλέξανδρος Γεννάδιος, ο Ιάκωβος Γρίσπος, ο Γιάννης Αγγέλου, ο Παναγιώτης Τσαούσογλου, ο Βασίλης Θεοδώρου και άλλοι. Ήταν πολλοί, αλλά φυσικά μου διαφεύγουν πολλά ονόματα, ιδιαίτερα μου διαφεύγουν τα ονόματα εκείνων που αποφοίτησαν μετά από εμένα. Θυμίζω το Φρέρη, το Μάνο Ελευθερίου και πολλούς άλλους. Σ' εκείνη την ηλικία τους μεγαλύτερους θυμόμαστε, τους νεότερους τους αδικούμε. Τους ζητώ συγγνώμη γι' αυτή μου την παράλειψη. Θα αφιερώσω, ωστόσο, λίγα λόγια για το συμμαθητή μου, το «διάκο», τον Παντελεήμονα Ρίζο. Δέκα χρόνια πιο μεγάλος από μένα, είχε εκπληρώσει τη θητεία του στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου. Μου εκμυστηρευόταν αναμνήσεις του.

Τον επέλεξαν για ένα εκτελεστικό απόσπασμα. Του ήταν αδιανόητο όμως πως αυτός θα σημάδευε και θα σκότωνε άνθρωπο, άοπλο. Η άρνησή του ισοδυναμούσε με Μακρόνησο. Κι όμως βγήκε στην αναφορά. Είπε πως θέλει να γίνει ιερέας κι αυτό θα του ήταν αδύνατο, αν κουβαλούσε στη συνείδησή του το βάρος του φόνου ενός ανθρώπου. Τον απάλλαξαν. Μια άλλη φορά βρέθηκε στη διάρκεια μιας μάχης απέναντι στους αντιπάλους. Ένας από τη άλλη πλευρά φώναξε: «Και συ φασιστόμουτρο, Γιάννη;» και σήκωσε το αυτόματο. Ο Γιάννης τον πρόλαβε. Ο άλλος έπεσε νεκρός. Ο Γιάννης εξαφανίσθηκε για 2 μέρες. Την τρίτη, μέσα στη νύχτα ακούστηκε ένας πυροβολισμός. Ο Γιάννης είχε σκοτώσει τον (αδελφό του. O Γιάννης είχε σκοτώσει έπειτα το Γιάννη...

Ο Παντελεήμων ήταν άριστος μαθητής. Έγινε θεολόγος, ιεροκήρυκας και έπειτα επίσκοπος Σαντορίνης.

Παραλείπω εκείνους τους καθηγητές που βρέθηκαν στην έδρα αφού εγώ είχα φύγει, ακόμη και προσωπικότητες όπως ο Πελοποννήσιος. Εξομολογήθηκα εξαρχής όταν η ομιλία μου είναι εντελώς υποκειμενική. Θυμάμαι όμως ακόμη το γυμναστή μας Σταυρόπουλο, που, εκτός από γυμναστής ήταν και άριστος μαθηματικός. Ήταν πάντοτε έτοιμος να καλύπτει διδακτικά κενά όπου και όποτε υπήρχαν. Να θυμίσω και τον Καστελλάνο, το μαθηματικό μας. Και τον Αιγινήτη των Θρησκευτικών. Και το Νικόλαο Χρυσό. Και τόσους άλλους. Σειρά μου να με πάρουν τα δάκρυα, σαν τον Παλαιολογόπουλο όταν θυμόταν τους παλιούς μαθητές του.

Δεν μπορεί να είναι τυχαίο που ένας εσμός καλών καθηγητών βρέθηκαν την ίδια εποχή στο ίδιο γυμνάσιο και μόρφωσαν έναν κύκλο ικανών μαθητών που διέπρεψαν στις επιστήμες, στον τομέα που ακολούθησε ο καθένας τους. Η ιστορία του Γυμνασίου μας συγκλίνει να επιβεβαιώσει τούτο: Το ιστορικό Γυμνάσιο της Γύρου ήταν η προϋπόθεση, η αναγκαία συνθήκη που αφενός έκανε να το επιλέγουν και επιδιώκουν οι πιο άξιοι καθηγητές και αφετέρου αποτελούσε το κίνητρο για να τους κάνει να δώσουν σ' αυτό τον καλύτερο εαυτό τους. Ταυτόχρονα, η παρουσία ενός πυρήνα αρίστων ήταν το κίνητρο που παρακινούσε όλους σο μια άμιλλα. Οι μαθητές του, ο λαός της Σύρας, τους θυμόμαστε και τους ευγνωμονούμε. Ας είναι ελαφρό το χώμα που τους σκεπάζει. Η ανάμνηση τους ακόμη μας καθοδηγεί. Οι σύγχρονοι καθηγητές ακολουθούν, όπως μαθαίνω, την παράδοση των παλαιοτέρων.