Ανεκτίμητος "θησαυρός"

Σε πολλές χιλιάδες ανέρχονται τα νοταριακά έγγραφα που διασώθηκαν στη Νάξο και φυλάττονται στο Ιστορικό Αρχείο του νησιού, το οποίο ιδρύθηκε το 1946 με τη φιλοδοξία να καταγράψει και να αξιοποιήσει ό, τι δε διασκορπίστηκε μετά την απελευθέρωση ή δεν καταστράφηκε.

Σημειώνεται ότι στα ταραγμένα χρόνια της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, η Νάξος και άλλα νησιά του Αιγαίου υπήρξαν “νοταριακές κοινωνίες”. Πωλήσεις, εμφυτεύσεις, προίκες, δάνεια και κάθε άλλη συμφωνία δεν κανονίζονταν καταγράφονταν και επικυρώνονταν από τους δημόσιους“νοτάριους” και “Καντζελλάριους”, πρόδρομους των σημερινών συμβολαιογράφων. Χάρη στο έργο τους, είναι σήμερα γνωστές πολλές λεπτομέρειες γύρω από την οικονομική ζωή και την κοινωνική οργάνωση αυτών των νησιών μεταξύ του 16ου και 19ου αιώνα.

Στη διάσωση των εγγράφων συνέβαλαν από κοινού η σπουδαιότητα του νησιού, η παρουσία ξένων προξενείων, εκκλησιαστικών αρχών και μοναχικών ταγμάτων, το εγγράμματο στρώμα των Καθολικών κτηματιών και τέλος, η απουσία μεγάλων καταστροφών της Επανάστασης. Ένα μεγάλο μέρος των πολύτιμων αρχείων της Νάξου πουλήθηκε σε άλλους φορείς, όπως η Συλλογή Ζερλέντη στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ, το “Ναξιακό Αρχείο” στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, αρχεία των πατέρων Καπουκίνων και Ιησουιτών στη Σύρο και βρίσκεται σήμερα μακριά από το νησί.

Με πρωτοστάτη τον Προοδευτικό Όμιλο Νάξου

Η προσπάθεια για τη δημιουργία αρχείου στη Νάξο ξεκίνησε το 1940 με την ενθάρρυνση του τότε Διευθυντή των Γενικών Αρχείων Διονυσίου Ζακυθηνού. Στις διεργασίες πρωτοστάτησε ο Προοδευτικός Όμιλος Νάξου και ιδιαίτερα ο τότε πρόεδρός του, ο φαρμακοποιός και ιστοριοδίφης Ιωάννης Δελλαρόκκας (1909-1994), που χάρισε στο Αρχείο την πλούσια ιδιωτική συλλογή του. Ο ίδιος υπήρξε η ψυχή του για πολλές δεκαετίες.

Αρχικά, το Ιστορικό Αρχείο στεγάστηκε σ' ένα δωμάτιο του Γυμνασίου και το 1970 μετακόμισε στον τελευταίο όροφο του Αρχαιολογικού Μουσείου στο Κάστρο, σε μία μικρή αίθουσα 40 τ.μ. Λόγω έλλειψης χώρου, υπαλλήλων, πόρων και δωρητών η λειτουργία του ανεστάλη για 12 ολόκληρα χρόνια (1976-1988).

Μετά τη μετονομασία του σε “ΓΑΚ-Τοπικό Αρχείο Νάξου”, το Αρχείο εντάχθηκε στις περιφερειακές υπηρεσίες των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Ωστόσο, δεν προκηρύχθηκαν οι απαραίτητες θέσεις εξειδικευμένων αρχειονόμων, με αποτέλεσμα η στελέχωση του Αρχείου να βασίζεται σε ευκαιριακές αποσπάσεις καθηγητών από Γυμνάσια και Λύκεια.

Στις αρχές του 2010 το Αρχείο μεταφέρθηκε σε επισκευασμένο χώρο της πρώην Σχολής Ουρσουλινών, ανοίγοντας έτσι νέες προοπτικές για την επέκταση και την προβολή των ιστορικών συλλογών του.

Ιδιωτικές συλλογές

Ανάμεσα στις ιδιωτικές συλλογές που διαθέτει, περιλαμβάνεται η Συλλογή του Ιωάννη Δελλαρόκκα, η οποία περιέχει 21 κώδικες και περίπου 3.000 έγγραφα του 16-20 αι. Στο Αρχείο Νάξου έχουν κατατεθεί έως τώρα φάκελοι και κατάστιχα του Δήμου και της Κοινότητας Νάξου (1836-1960), του Δήμου Βίβλου (1869-1914), των Κοινοτήτων Δαμαριώνα, Γλυνάδου, Κεραμωτής, Απειράνθου, Δανακού και Σκαδού, του Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου Νάξου (1889-1949), των Ειρηνοδικείων Νάξου, Τραγαίας και Αμοργού (1830-1980) και του Προοδευτικού Ομίλου Νάξου (1944-1952). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην κατοχή του βρίσκεται και το Αρχείο Σμύριδας (1924-1974), το οποίο ταξινομήθηκε πέρυσι από τον ιστορικό Χρήστο Λούκο και την ομάδα των μεταπτυχιακών φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Συμβολαιογραφικά αρχεία και εφημερίδες

Επιπλέον, το αρχείο κατέχει περίπου 300.000 συμβολαιογραφικές πράξεις, που προέρχονται από 44 συμβολαιογράφους της Νάξου, δεκάδες εφημερίδες και περιοδικά του νησιού από το 1890 ως σήμερα, όπως οι εφημερίδες Νάξος, Φωνή Νάξου-Πάρου και Ναξιακή Πρόοδος, καθώς και δείγμα εντύπων από τη Σύρο και άλλα Κυκλαδονήσια.

Στη βιβλιοθήκη του φυλάσσονται μονογραφίες και άρθρα για την ιστορία της Νάξου, παλαίτυπα, χάρτες και αφίσες, ενώ το παλαιότερο βιβλίο του Αρχείου χρονολογείται στα 1607.

Λειτουργία από αποσπασμένο εκπαιδευτικό προσωπικό

Τα τελευταία πέντε χρόνια, υπεύθυνη του Αρχείου είναι η εκπαιδευτικός Μαρία Παπαγιάννη, η οποία ασχολείται με τη συγκέντρωση, συντήρηση, ταξινόμηση και ευρετηρίαση του υλικού του, ενώ πρόσφατα τοποθετήθηκε μία ακόμη υπάλληλος. Μεταξύ των δράσεων που υλοποιούνται στο χώρο του είναι και η λειτουργία εργαστηρίου συντήρησης χαρτιού και βιβλιοδεσίας, στο οποίο συμμετέχουν εθελοντές με την καθοδήγηση και τις υποδείξεις ειδικής συντηρήτριας.

Παράλληλα, το Αρχείο διαθέτει εβδομαδιαία στήλη σε τοπική εφημερίδα, με τον τίτλο “Ανακαλύπτοντας το Ιστορικό Αρχείο Νάξου”, προκειμένου να γίνει ευρύτερα γνωστό το έργο του στους πολίτες. Σημαντική είναι και η οργάνωση εκπαιδευτικών δράσεων, μέσα από τις οποίες οι δάσκαλοι της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης μαθαίνουν να χρησιμοποιούν το αρχειακό υλικό στην τάξη ως εκπαιδευτικό εργαλείο, προκειμένου να μη διδάσκεται η ιστορία ως μια στείρα παράθεση ημερομηνιών και γεγονότων.

Περιορισμός των δράσεων λόγω υποστελέχωσης

Ωστόσο, η κ. Παπαγιάννη εξηγεί ότι μέχρι σήμερα δεν ήταν εφικτή η πραγματοποίηση περισσότερων επισκέψεων στο Αρχείο λόγω του μεγάλου αριθμού αρμοδιοτήτων με τις οποίες ήταν επιφορτισμένη αποκλειστικά η ίδια, ως η μοναδική υπάλληλος. Όπως σημειώνει, αν και προβλεπόταν η τοποθέτηση επτά ατόμων, αυτό δεν έγινε ποτέ. “Οπότε δεν υπήρχε χρόνος για να συστηματοποιήσουμε τις σχολικές επισκέψεις και δράσεις”, αναφέρει χαρακτηριστικά.

Προσθέτει δε ότι “επειδή ο χαρακτήρας της στελέχωσης του Αρχείου είναι προσωρινός με αποσπασμένους καθηγητές, δεν μπορεί κανείς να κάνει μακρόπνοοα σχέδια. Δηλαδή οι αποσπάσεις λήγουν σε ένα χρόνο και ενδεχομένως να μην υπάρχει και κανείς μετά”.

“Δε γίνεται το Αρχείο να ξεκινά συνεχώς από το μηδέν”

Η ίδια κρίνει ότι η απουσία εξειδικευμένου προσωπικού (αρχειονόμου, ταξινόμου, συντηρητή) και η έλλειψη μόνιμων θέσεων είναι το πρόβλημα του Αρχείου. “Εγώ βρίσκομαι εδώ πέντε χρόνια και οργάνωσα αυτές τις δράσεις. Πώς να ξαναρχίσει κανείς από το μηδέν; Είναι σαν να βγάζεις μια σχολή πανεπιστημίου” σημειώνει, εκτιμώντας πως “αν το Μουσείο οργάνωνε περισσότερες δράσεις, θα έκανε πιο αισθητή την παρουσία του στο κοινό”. Όπως εξηγεί, αυτό θα ήταν πιο εύκολο εάν υπήρχε κάποιος υπάλληλος που θα υποδεχόταν τον κόσμο και κάποιος άλλος που θα επισκεπτόταν τα σχολεία.

“Εμπλουτισμός των Αρχείων από την τοπική κοινωνία”

Αναφορικά με τον εθελοντισμό, σημειώνει ότι “δίνεται έτσι στην τοπική κοινωνία η ευκαιρία να εμπλακεί σε δημιουργικές δράσεις και να καταλάβει ότι το Αρχείο δεν αφορά μια ελίτ διανοούμενων, αλλά το αρχείο τους”. Καταλήγοντας, σημειώνει ότι “θα πρέπει να αναδεικνύονται οι δράσεις των αρχείων, για να είναι και πιο ανοικτή η κοινωνία στο να δωρίσει αρχεία που σε άλλη περίπτωση θα σάπιζαν στο υπόγειο του σπιτιού τους”.