Προσεγγίσεις στα έθιμα

Με τον Μάρτη είμαστε πια στα πρόθυρα της άνοιξης. Οι πρώτες μαργαρίτες και οι παπαρούνες μας χαμογελούν, τα τριφύλλια ολάνθιστα στολίζουν τα χωράφια και τις βουνοπλαγιές του νησιού μας. Ας ελπίσουμε ότι ο φετινός Μάρτης θα κρατήσει την υπόσχεσή του και θα παραμείνει ανοιξιάτικος και δεν θα φέρει χειμωνιάτικες μέρες. Βέβαια, δεν έφερε απότομα δυνατό ήλιο. Ένα παλιό έθιμο, όμως, μέχρι τις μέρες μας υπάρχει ακόμη.

Το έθιμο: ο «Μάρτης». Επειδή τότε τα κορίτσια, με την απότομη αλλαγή του καιρού, δεν έπρεπε να μαυρίσουν από τον ήλιο, γιατί αυτό σήμαινε ασχήμια, φορούσαν τον «Μάρτη».

Είναι μια κλωστή άσπρη και κόκκινη στριμμένη, που την φορούσαν και την φορούν και σήμερα, γύρω από τον καρπό του χεριού, από την 1η του Μάρτη και τραγουδούσαν:

Οπόχει κόρην ακριβή,

το Μάρτη ο ήλιος μην τη δει.

Τον «Μάρτη», τον φορούν μέχρι το τέλος του μήνα κι ύστερα τον έβγαζαν, τότε, και τον κρεμούσαν στις τριανταφυλλιές. Έτσι τα μάγουλά τους έπρεπε να γίνουν κόκκινα σαν τριαντάφυλλα. Σε πολλές πόλεις τον δένουν στις λαμπάδες της Ανάστασης.

Το ίδιο έθιμο είχαν και οι Βυζαντινοί και κράτησε όσο και η Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Φαίνεται, όμως, πως το έθιμο αυτό το είχαν και οι αρχαίοι Έλληνες, υπάρχουν μαρτυρίες πως σε όσους έπαιρναν μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες έδεναν γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι μια κλωστή κόκκινη και άσπρη, για να διώχνουν το κακό.

Χελιδονίσματα

Τα χελιδόνια ήταν πάντα ο προπομπός της άνοιξης και η μεγάλη χαρά των ανθρώπων. Έρχονται από τις ζεστές χώρες να βρουν τις φωλιές τους και να γεννήσουν τ’ αυγά τους. Τα τιτιβίσματά τους ενώνονται με τις χαρούμενες φωνές των παιδιών που τα υποδέχονται. Τα «χελιδονίσματα» είναι το πιο χαρακτηριστικό έθιμο της πρώτης του Μάρτη και έρχεται από την αρχαιότητα. Είναι κάλαντα για τον ερχομό της άνοιξης και των λουλουδιών.

Σε μερικές πόλεις και συνοικίες της χώρας μας, ακόμη και σήμερα, την 1η του Μάρτη τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους για τα «Χελιδονίσματα».

Κρατούν ένα καλάθι γεμάτο φύλλα κισσού και λουλούδια, σαν αυτό του πίνακα του Ιακωβίδη.

Μέσα στερεώνουν ένα ξύλινο χελιδόνι με κουδουνάκια στο λαιμό του και τραγουδούν:

Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα…

κάθισε και λάλησε

και γλυκά κελάδησε:

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,

και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις

καλοκαίρι θα μυρίσεις…

Οι νοικοκυρές ανταμείβουν τα παιδιά για τις ευχές τους με κάποιο νόμισμα. Τα παιδιά και τα χελιδόνια είναι προάγγελοι χαράς. Ο λαός μας με όλες τις δυσκολίες που πέρασε και περνάει επιζητά τη χαρά. Οι φωνές των παιδιών και τα τιτιβίσματα των χελιδονιών του επιτρέπουν να ονειροπολεί ανοιξιάτικους παράδεισους!

Η χελιδόνα στην Κρητική μυθολογία

Η χελιδόνα ήταν, λέει, ένα ορφανό κορίτσι που το λυπήθηκαν οι θεές του Ολύμπου και το φρόντιζαν. Η Αφροδίτη του έφερνε μέλι, τυρί και κρασί. Η Αθηνά του δίδαξε πως να υφαίνει. Η Ήρα του χάρισε φρονιμάδα και ομορφιά και η Άρτεμη το προίκισε με κορμί κυπαρισσένιο. Την τύχη του ζήλεψαν κάποια κακά πλάσματα, οι Άρπυιες και οι Ερινύες. Και μια μέρα που ήταν μόνο του το κορίτσι, το άρπαξαν έτοιμες να το σκοτώσουν. Πρόφθασαν, όμως, οι θεές και το μεταμόρφωσαν σε πουλί, το γνωστό και αγαπητό μας χελιδόνι.

Βυζαντινά χελιδονίσματα.

Και τα παιδιά στο Βυζάντιο έκαναν τα «Χελιδονίσματα». Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει πως τα παιδιά, οι «χελιδονιστές», γύριζαν μ’ ένα χελιδόνι χάρτινο, ψάλλοντας τα χελιδονίσματα και ανταμείβονταν για τον κόπο τους. Ένα τέτοιο χελιδόνισμα έχει διασωθεί σε χειρόγραφο του 12ου αιώνα και μερικοί στίχοι έχουν μεγάλη ομοιότητα με τα νεότερα «Χελιδονίσματα»

Έξω Φεβρουάρης, έξω Μάρτης

Ανέτειλεν έαρ (η άνοιξη)

Τα «Γεράνια σε κάνιστρο» του Ιακωβίδη, είναι τα λουλούδια που αντέχουν στις αλλαγές του καιρού και ταιριάζουν με το έθιμο του Μαρτίου, που ο καιρός είναι άστατος.

Υ.Γ.: Οι πληροφορίες είναι από το βιβλίο της καλής μου φίλης Σοφίας Γιαλουράκη: «Έθιμα παιχνιδίσματα στου χρόνου τα γυρίσματα». Σ’ ευχαριστώ Σοφία