Η κοίμηση της Θεοτόκου

Η Κοίμηση της Θεοτόκου είναι το σημαντικότερο έργο της πρώιμης παραγωγής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, τόσο για την τέχνη του όσο και στην εμπειρία της εικονογραφίας του. Θα πρέπει να δημιουργήθηκε περίπου 1560-1565 και είναι αυγοτέμπερα και φύλλο χρυσού σε ξύλο.

Ο Δομήνικος ήταν τότε στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) στην Κρήτη.

Η εικόνα σήμερα κοσμεί τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ερμούπολη.

«Η ανακάλυψη του δημιουργού το 1983 από τον αρχαιολόγο Γ. Μαστορόπουλο, έφερε μια ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη προσθήκη στην κρητική εργογραφία του μεγάλου ζωγράφου και δείχνει βαθιά γνώση της βυζαντινής παράδοσης και υψηλό επίπεδο τεχνικής. Τεκμηριώνει την ευρύτητα των ενδιαφερόντων του, αλλά και υπογραμμίζει τις δυνατότητες της κρητικής ζωγραφικής του 16ου αιώνα και τη λειτουργία της στο πλαίσιο της βενετοκρητικής κοινωνίας της εποχής.» Γράφει η βυζαντινολόγος Μαρία Κωνσταντουδάκη. Με απλή γραφή μας ερμηνεύει, όχι μόνο τον βυζαντινό πυρήνα που διατήρησε ο Δομήνικος ζωγραφίζοντας την πολύ γνωστή εικόνα της Κοίμησης, αλλά μας ερμηνεύει ουσιαστικές αλλαγές, με ιδιαίτερη σημασία.

Ερμηνεία της εικόνας

«Η Θεοτόκος κείτεται σε πλούσια στρωμένη κλίνη, πίσω από την οποία διακρίνεται ο Χριστός, κρατώντας σπαργανωμένο βρέφος, (σύμβολο της ψυχής της) και τον περιβάλλει φωτεινή «δόξα». Ιεράρχες τελούν την εξόδιο ακολουθία, στην οποία συνεπικουρούν οι απόστολοι, ενώ παρακολουθούν γυναίκες. Όλοι με εκφράσεις θλίψης.

Οι απόστολοι παρίστανται με τη μικρογραφική απεικόνισή τους σε νεφέλες, ψηλά. Το βάθος της σκηνής κλείνει αριστερά ένας τοίχος και ψηλό κτίσμα με ξύλινους προβόλους στη στέγη... Στο πάνω τμήμα της εικόνας εκτυλίσσεται η σκηνή της Μετάστασης. Η Θεοτόκος περιβάλλεται από αγγέλους και ανεβαίνει στους ουρανούς, ενώ παραδίδει τη ζώνη της στον απόστολο Θωμά.

Στο κέντρο της εικόνας, πίσω από τον Χριστό και τους αποστόλους, εμφανίζεται ομάδα αγγέλων, σε μονοχρωμία ώχρας και κρατούν αναμμένες λαμπάδες, ατενίζοντας το σύμβολο του Αγίου Πνεύματος, την περιστερά, που ίπταται στο μέσον, ακτινοβολώντας χρυσό φως.

Μπροστά από την κλίνη, στο έδαφος, είναι τοποθετημένα τρία περίτεχνα, ορειχάλκινα προφανώς, κηροπήγια.

Στο μεσαίο, που φέρει πλουσιότερη διακόσμηση, τρεις γυναικείες μορφές στηρίζουν, σαν Καρυάτιδες, μια λεκάνη και στο κέντρο της υπάρχει αναμμένο κερί. Πατούν σε τρίπλευρη βάση, στο μέτωπο της οποίας ο ζωγράφος υπογράφει: ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΔΕΙΞΑΣ. Χρησιμοποίησε το ρήμα «δείκνυμι» που με την αρχαία έννοια σημαίνει: «δημιουργώ, επινοώ». Με τον ίδιο τρόπο υπέγραψε το 1577 και την Ανάληψη της Θεοτόκου, που η εικόνα σήμερα βρίσκεται στο Σικάγο.

Δεν συνηθιζόταν, στην προγενέστερη περίοδο του Θεοτοκόπουλου, στην κρητική τέχνη του 15ου αι. να συνυπάρχουν στην ίδια εικόνα και η Κοίμηση και η Μετάσταση της Παναγίας και η παράδοση της ζώνης.

Υπάρχουν όμως φορητές εικόνες με παρόμοιους συμβολισμούς, που προέρχονται ίσως από... παλαιολόγεια εποχή.

Συμβολισμοί;

Η Παρθένος στην εικόνα της Κοίμησης, παριστάνεται εστεμμένη. Περιβάλλεται από χρυσό φως, ως η «γυνή η περιβεβλημένη τον ήλιον» στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Οι τρεις γυναικείες μορφές του κεντρικού κηροπηγίου, μήπως αναπαράγουν το σύμπλεγμα των Τριών Χαρίτων της αρχαίας και της αναγεννησιακής τέχνης. Πιθανότατα αντανακλούν τον συμβολισμό των τριών θεολογικών αρετών (πίστη, ελπίδα, αγάπη), τις οποίες αναφέρει ο απόστολος Παύλος, αλλά και η Χριστιανική παράδοση της συνδέει με την Θεοτόκο.

Οι Βυζαντινολόγοι που μελέτησαν την εικόνα της Κοίμησης ισχυρίζονται ότι αυτή η ζωγραφική του Δομήνικου ήταν για να ανταποκριθεί σε ιδιαίτερα καλλιεργημένους ανθρώπους με φιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Βέβαια, άγνωστος παραμένει ο... παραγγελιοδότης της εικόνας.

Η εικόνα θα ταξιδέψει στο Τολέδο

Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα περιμένουμε τις θέσεις και τα σχόλια των ειδικών Βυζαντινολόγων του κόσμου για την εικόνα που φιλοξενείται επί τόσα χρόνια στο νησί μας και τιμά τη Σύρο. Για λίγες μέρες θα φιλοξενηθεί στο Τολέδο της Ισπανίας, εκεί που οι καμπάνες χτυπούν για τον Ελ Γκρέκο, τιμώντας τα 400 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου.

Δημοσιεύσεις: Γ. Μαστορόπουλος - Μ. Χατζηδάκης - Π. Κ. Ιωάννου - Μ. Κωνσταντουδάκη - Κιτρομηλίδου.