Η Σύρα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Μικρές και μεγάλες στιγμές από την καθημερινή ζωή των κατοίκων της Σύρας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας παρουσιάζονται μέσα από δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, σπάνιες εκδόσεις και γεωγραφικούς χάρτες από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, στην Αίθουσα του Κέντρου Ιστορικών Μελετών (ΚΙΜΚΕΣ) στο εκκλησιαστικό συγκρότημα του Αγίου Γεωργίου στην Άνω Σύρο.

Στην έκθεση ιστορικού αρχείου της Καθολικής Επισκοπής Σύρου με τη γενική επιμέλεια της Ιστορικού Τέχνης Μαρίας Θηρεσίας Δαλεζίου, περιλαμβάνεται επίσης ένα μοναδικό αφιέρωμα στην ιστορία του Αγίου Γεωργίου και στις παλαιές εκκλησίες της Απάνω Χώρας με φωτογραφίες του εγκάρδιου φίλου της Σύρου, Πλάτωνα Ριβέλλη.

Η έκθεση λειτουργεί καθημερινά 18:30 – 21:30 υπό την αιγίδα της Καθολικής Επισκοπής Σύρου. Η Γενική Επιμέλεια ανήκει στην Κατερίνα Δρακάκη και η επιμέλεια και συντήρηση των ξύλινων κατασκευών στον Τάκη Παπαβασιλείου. Οι κορνίζες είναι της Βερονίκης Βακονδίου και οι κατασκευές πλεξιγκλάς του Μίλτου Τσάφα.

Το Κέντρο Ιστορικών Μελετών Καθολικής Επισκοπής Σύρου (Κ.Ι.Μ.Κ.Ε.Σ.) ιδρύθηκε τον Οκτώβρη του 1986 από τον Eπίσκοπο Φραγκίσκο Παπαμανώλη και εγκαινιάστηκε την 1η Ιουλίου 1987 στους χώρους του πρώην ιεροσπουδαστηρίου που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του εκκλησιαστικού συγκροτήματος Αγίου Γεωργίου στην Άνω Σύρο. Σκοπός του είναι η συλλογή, μελέτη, αξιοποίηση και προβολή των ιστορικών πηγών σχετικά με την πνευματική κληρονομιά της Σύρου και των Κυκλάδων.

Το αρχειακό υλικό που φυλάσσεται σε ειδικούς χώρους του Κέντρου περιλαμβάνει: το Αρχείο των Καθολικών Επισκοπών Σύρου και Θήρας καθώς και τμήματα του Αρχείου της Κοινότητας και του Δήμου Άνω Σύρου την περίοδο της Tουρκοκρατίας και του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους (16ος – 19ος αι.) και μας παρέχει, ως ιστορική πηγή, στοιχεία σχετικά με το νησί και πριν τη γέννηση της Ερμούπολης.

Το σκεπτικό της έκθεσης

Όπως εξηγεί η κ. Δαλεζίου «η αίσθηση και η γνώση της άλλης εποχής αποτελεί μια πολύτιμη εμπειρία. Μπορεί να είναι όλα εκείνα τα μικρά ή μεγάλα, αρχαία ή νεώτερα, σπουδαία ή ταπεινά που συναποτελούν την πολιτιστική μας κληρονομιά, αναπόσπαστα δεμένα με την ιστορία, το τοπίο και τους ανθρώπους. Όλες αυτές οι σημασίες ενέχονται στην έννοια του ιστορικού μνημείου. Η ανάδειξη και η τεκμηριωμένη προβολή τους μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση της σημασίας τους και να μας δώσει την ευκαιρία να στοχαστούμε».

Οι επισκέπτες του πρώην ιεροσπουδαστηρίου του Εκκλησιαστικού Συγκροτήματος του Αγίου Γεωργίου μπορούν να θαυμάσουν έγγραφα κυρίως ιστορικά, εκκλησιαστικά, επιτροπικά καθώς και ορισμένα που αφορούν στη διοίκηση του νησιού από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Για παράδειγμα, σαφή εικόνα της αξιόλογης οργάνωσης του θεσμού της αυτοδιοίκησης στην Σύρα και των ουσιαστικών δικαιοδοσιών των οργάνων του μας δίνουν τα άρθρα των Καπίτουλων (capitulum=νόμος, έθιμο) που διασώζονται στο Ιστορικό Αρχείο και χρονολογούνται από το 1694 (Leggi e capitoli di Sira- ορισμένα φύλλα) ως την πρώτη δεκαετία του 1800. Στην έκθεση παρουσιάζονται τα 12 κεφάλαια του Καπίτουλου περί της εσωτερικής διοικήσεως της νήσου Σύρου, χ.χ. Πιθανώς ένα συμπίλημα άρθρων προηγούμενων Κανονισμών.

Σπάνιες εκδόσεις και γεωγραφικοί χάρτες

Στην έκθεση περιλαμβάνονται επίσης σπάνιες εκδόσεις από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα από διάφορα σημαντικά τυπογραφεία της Ευρώπης μαζί με τα φραγκοχιώτικα βιβλία και τις θρησκευτικές εκδόσεις της Καθολικής Επισκοπής Σύρου από τα ερμουπολίτικα τυπογραφεία του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με την τελευταία ταξινόμηση αριθμεί σχεδόν 5.000 τόμους. Από αυτούς το 24% είναι στην ελληνική γλώσσα με μερικές σπάνιες εκδόσεις του Ελληνισμού της διασποράς: Βενετία, Τεργέστη, Βιέννη, Παρίσι, Λειψία. Το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν τα βιβλία στη λατινική γλώσσα (30%) ακολουθούν τα βιβλία στην ιταλική γλώσσα (25%) και στη γαλλική (14%). Ένα αξιόλογο ποσοστό 3,5% αντιπροσωπεύουν οι γερμανικές εκδόσεις. Στην Αίθουσα των βιβλίων εκτίθεται το Ινβεντάριο (κατάλογος) της κινητής περιουσίας του επισκόπου Αντώνιου Ματούρι (1686- 1751), το οποίο συντάχθηκε στην ιταλική και ελληνική γλώσσα. Η καταγραφή της περιουσίας του ολοκληρώνεται με τον κατάλογο των βιβλίων του (inventario dei libri) από τα οποία τα περισσότερα «επέζησαν» και φυλάσσονται σήμερα στο ΚΙΜΚΕΣ. Ανάμεσά σε κείμενα του Λέοντα Αλλάτιου, Γιούστους Λίψιους ήταν και ο Χάρτης του Αβραάμ Ορτέλιους· ο πρώτος παγκόσμιος χάρτης με σύγχρονες προδιαγραφές της χαρτογραφίας.

Επιπλέον, μια άλλη βιβλιοθήκη αρκετά ενδιαφέρουσα ως προς τους τίτλους των βιβλίων (θεολογικά, ιστορικά) είναι του Αββά Della Rocca, που επίσης φιλοξενείται στη βιβλιοθήκη της Επισκοπής. Η συνεχής παρουσία στις σελίδες των τίτλων των ex libris με διάφορα ονόματα είναι εντυπωσιακή για το πώς ένα βιβλίο μπορεί να ταξιδεύει…

Αφιέρωμα στην ιστορία του Αγίου Γεωργίου

Οι αναστηλωτικές εργασίες του εκκλησιαστικού συγκροτήματος του Αγίου Γεωργίου που πραγματοποιήθηκαν από το 2012-2015, έδωσαν το έναυσμα για το αφιέρωμα στην ιστορία του Ναού με την παρουσίαση σειράς εγγράφων που άπτονται των επισκευών και διαδοχικών ανακαινίσεών του από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα εφόσον αποτελεί ένα σημαντικό ιστορικό μνημείο της νεώτερης ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Ενώ οι φωτογραφίες του Πλάτωνα Ριβέλλη με θέμα τις παλαιές εκκλησιές της Απάνω Χώρας συμπληρώνουν το ιστορικό αφιέρωμα.

Ανάμεσα στη Συλλογή της Καθολικής Επισκοπής, βρίσκονται χάρτες της Ελλάδας, των Κυκλάδων και της Σύρας των σημαντικότερων χαρτογράφων του 17ου και 18ου αιώνα, όπως Olfert Dapper, Guillaume de l’Isle, κ.ά, εκκλησιαστικά κειμήλια και διάφορα αντικείμενα, όπως οι Τένεμπρες (σήμαντρα τα οποία, παλαιότερα, αντικαθιστούσαν τις καμπάνες κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας) καθώς και εργαλεία για την παραγωγή της όστιας.

Στην Έκθεση υπάρχουν επίσης, μικρές θεματικές ενότητες που αφορούν σε στιγμές, γεγονότα, ζητήματα της ιστορίας του νησιού. Σε πρόσωπα από το Κάστρο (΄Ανω Σύρο) που συμμετείχαν στα πρώτα βήματα της εμπορικής ανάπτυξής του νησιού (τέλη του 18ου αιώνα ) καθώς και συνοπτικά σημειώματα που αφορούν στην παρουσία των μοναστικών ταγμάτων στο νησί.

Ξεχωριστή θέση κατέχει ένα μικρό αφιέρωμα στο εξωκλήσι του Αγίου Αιμιλιανού στον Ρώπακα, στο Άνω Μάννα με αφορμή την έγκριση επισκευαστικών εργασιών στον παλαιό ναΐσκο, από το Υπουργείο Πολιτισμού. Η θέση του ναΐσκου πάνω σε σωζόμενο τμήμα ελληνιστικού, πιθανότατα πύργου, και κοντά στο ύψωμα Σκόπελος, όπου έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη σημαντικού οχυρωμένου προϊστορικού οικισμού (ΦΕΚ 91/Β/14-2-1992: Καθορισμός ζωνών προστασίας Α-Β αρχαιολογικών χώρων Ν. Σύρου), συντέλεσε στη διατήρησή του μέχρι σήμερα.

Όπως εξηγεί η κ. Δαλεζίου, μία τελευταία ενότητα της Έκθεσης αφορά στις αρχαιολογικές ανακαλύψεις, η οποία αποτελεί και μια μικρή μνεία στην αρχαιολογική έρευνα που γνώρισε σημαντικές στιγμές στη Σύρα ήδη από το β΄ μισό του 19ου αιώνα. Αρχικά με τη δημοσίευση των επιγραφών που βρέθηκαν στο νησί από τον Κλώνα Στέφανο (Επιγραφαί της νήσου Σύρου […], Αθήναι 1875). Μια από τις καλύτερες μελέτες που έχουμε μέχρι σήμερα για την αρχαία ιστορία και τον πολιτισμό της Σύρας (Fr. Aron) και αργότερα με τις ανασκαφές του Χρήστου Τσούντα (1898) στις σημαντικές θέσεις της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, Χαλανδριανή, Καστρί και Άγιο Λουκά.

Ανάγκη διαφύλαξης του αρχειακού πλούτου

Σημειώνεται ότι οι φθορές που έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια στα βιβλία, στις εικόνες και στα έγγραφα είναι πολλαπλές και καθόρισαν όχι μόνο τον τρόπο προβολής τους σήμερα αλλά και την επιλογή των αντικειμένων. Ειδικά ο αριθμός των εγγράφων και των βιβλίων έχει μειωθεί συγκριτικά με τις προηγούμενες χρονιές. Για το λόγο αυτό, η κ. Δαλεζίου κρίνει επιβεβλημένη την ανάγκη συντήρησης και διαφύλαξης του αρχειακού πλούτου που διασώθηκε και αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ιστορίας του νησιού αλλά και της Ελλάδας.

Σύμφωνα με την ίδια, η δημιουργία μιας μόνιμης έκθεσης του Κέντρου Ιστορικών Μελετών της Καθολικής Επισκοπής Σύρου στην Άνω Σύρο έχει διττή σημασία. Από τη μια πλευρά είναι η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει το υλικό της Συλλογής με ιστορικό, θρησκευτικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, με αναφορές στη δράση μιας θρησκευτικής μειονότητας και των πολυσύνθετων σχέσεών της με την τοπική κοινωνία και τη Δύση στους νεώτερους χρόνους. Από την άλλη πλευρά, η ύπαρξή της στον παραδοσιακό διατηρητέο μεσαιωνικό οικισμό της Άνω Σύρου εμπλέκει το Κέντρο ακόμη περισσότερο σε ένα πολιτισμικό γίγνεσθαι στο οποίο θα πρέπει με τη σειρά του να συμβάλλει στην αποτροπή κάθε είδους καταστροφών, παραποιήσεων και αλλοιώσεων των ιστορικών τεκμηρίων και του περιβάλλοντος.