Χώρος Χρόνος

Άκουσα τον Ιωσήφ Στεφάνου σε μια διάλεξή στην έπαυλη Τσιροπινάνα επισημαίνειτη λεπτή διαφορά μεταξύ χώρου και τόπου. Άρχισα να σκέφτομαι.

Εγώ βρίσκομαι Εδώ. Οπουδήποτε πάνω στη γη ή το σύμπαν κι αν είμαι, εγώ βρίσκομαιΕδώ. Το Εδώ έχει μηδενικές διαστάσεις. Κι όμως υπάρχει. Για να υπάρχει κάτι, πρέπει να διαφέρει κατά κάποιον τρόπο από ό,τι αυτό δεν είναι, από το περιβάλλον του. Και το περιβάλλον τούΕδώ είναι ο Χώρος.

Την έννοια του Χώρου τησχηματίζομε με τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Από κάθε σημείο, του σώματός μας αρχικά, αλλά και του περιβάλλοντός μας στη συνέχεια, εκπέμπονται ταυτόχρονα ερεθίσματα, τα προσλαμβάνομε με την επιπολής και την εντωβάθει αίσθηση, την όραση, την ακοή κλπ, και τα αισθήματα που προκύπτουν συνδέονται με εξαρτημένα αντανακλαστικά μεταξύ τους επειδή είναι ταυτόχρονα.Από κει κι έπειτα, οποιοδήποτε από αυτά τα αισθήματα γεννά την παράσταση του συγκεκριμένου σημείου. Αν και το Εδώ είναι αδιάστατο, μια περιοχή του χώρου γύρω του απαρτίζεται από αισθητές οντότητες, από το σώμα μας, αλλά και από ποικίλα άψυχα, ζωντανά, και ανθρώπινα όντα. Αυτός είναι ο Τόπος μας. Είναι, για παράδειγμα, το σπιτικό μας. Επέκταση αυτού του τόπου είναι η πατρίδα μας. Για εμάς τους Έλληνες, είναι ο τόπος που έχομε διαμορφώσει με τη Γνώση και την Τέχνη που μας κληροδότησε ο πρόγονός μας, ο Προμηθέας, και με την Αγάπη που μας κληροδότησε ο πνευματικός Ηγέτης μας, ο Εβραίος που θυσιάστηκε για μας. Είναι η περιοχή που επηρεάζομε και μας επηρεάζει πολύ πιο σημαντικά από όσο αλληλεπηρεαζόμαστεμε ό,τι υπάρχει πέρα από αυτή. Και υπάρχει μια οριακή γραμμή, τα σύνορα, που την αφορίζουν από ό,τι δεν είναι πατρίδα μας. Είναι όπως μια σταγόνα νερού περιβάλλεται από ένα είδος μεμβράνης, που είναι απλά η επιφανειακή τάση. Είναι τα οριακά μόρια του νερού: Από μέσα υφίστανται τις δυνάμεις των υπόλοιπων μορίων του νερού, αλλά απ΄ έξω τις δυνάμεις των διαφορετικών μορίων του περιβάλλοντος που είναι βέβαια πολύ διαφορετικές. Η επιφανειακή τάση συμπεριφέρεται σα μια μεμβράνη που αντιδρά στο διασκορπισμό  της σταγόνας. Αν εξισωθούν οι δύο δυνάμεις, οι απέξω και οι από μέσα, η σταγόνα παύει να υπάρχει. Έτσι γίνεται όταν η σταγόνα το νερό πέσει μέσα σε νερό: σταγόνα στον ωκεανό.Τα ίδια ισχύουν και για την πατρίδα μας. Ζούμε μέσα σ΄ αυτήν. Αλληλεπηρεαζόμαστε ο ένας με τον άλλον. Αποκτούμε μια στοιχειωδώς κοινή νοοτροπία, που η απόκτησή της βοηθιέται από την κοινή παιδεία στην οποία όλοι μετέχομε. Και ζούμε συμπληρωματικά ο ένας με τον άλλον. Και διαφορετικά από το περιβάλλον μας. Μ΄ άλλα λόγια είναι ο τόπος μιας κοινωνίας.

Ό,τι είναι για το νοητό Χώρο ο αισθητόςΤόπος είναι και η αισθητή Διάρκεια για το νοητόΧρόνο. Ζω Τώρα. Κι αυτό το Τώρα είναι μια στιγμή με μηδενική διάρκεια. Ό,τι δεν είναι Τώρα, το Πριν και το Μετά, είναι ο Χρόνος. Τη στοιχειώδη έννοια του Χρόνου την αποκτούμε σχηματίζοντας εξαρτημένα αντανακλαστικά. Για το σχηματισμό τους απαιτούνται δύο ερεθίσματα που διεγείρουν δύο αισθητήριά μας, εξ ων το ένα αποτελεί την απαρχή ενός φυσιολογικού αντανακλαστικού. Αν το άλλο ερέθισμα επενεργεί τακτικά ταυτόχρονα ή λίγο πριν από εκείνο που είναι απαρχή του φυσιολογικού αντανακλαστικού, αρκεί η διέγερση αυτού του άλλου αισθητηρίου πια για να εκλυθεί η απάντηση του αντανακλαστικού. Αν έπεται, εξαρτημένο αντανακλαστικό δεν δημιουργείται. Κι αυτός είναι ο στοιχειώδης τρόπος για να γεννηθείμέσα μας η έννοια του Πριν και του Μετά, η έννοια του Χρόνου.

Η έννοια της διάρκειας αποκτάται διαφορετικά. Πολλές φυσιολογικές λειτουργίες ταλαντώνονται. Πεινάμε και τρώμε, διψάμε και πίνομε, ουρούμε και αποπατούμε περιοδικά, κάνομε έρωτα περιοδικά, κοιμόμαστε και ξυπνάμε κατά τακτά διαστήματα· κυρίως γεννιόμαστε και πεθαίνομε.  Έτσι, πολλές φυσιολογικές λειτουργίες μας, με τη συνοδό βούλησή μας, ταλαντώνονται. Η ιδιοπερίοδος τέτοιων ταλαντώσεων είναι η μονάδα της υποκειμενικής διάρκειας.Σαν κάθε ταλάντωση αυτού του είδους, οι φυσιολογικές ταλαντώσεις διαθέτουν διεγερσιμότητα που διαταράσσει τη ρυθμικότητά τους. Η διάρκεια είναι μέρος του Χρόνου. Αντίθετα από τον κενό Χρόνο όμως, που φιλοξενεί οσαδήποτε γεγονότα, η διάρκεια αποτελείται από συμβαίνοντα, που έχουν αρχή και τέλος. Όπως ο τόπος, έχει σύνορα.

Υπάρχει και ο κοινωνικός χρόνος. Φυσικά περιοδικά φαινόμενα, όπως η περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον άξονά της και της σελήνης γύρω από τη γη, αλλά και κοινωνικά περιοδικά φαινόμενα, όπως η εβδομάδα, καθορίζουν τις κοινωνικές δραστηριότητές μας, ιδίως το ρυθμό των εργασιών μας.

Ο κόσμος βρίσκεται σήμερα σε πρωτοφανή σύγχυση. Προηγήθηκε ένας αιώνας με εξοντωτικούς πολέμους που έτειναν να αφανίσουνπατρίδες, όπως το ξερό περιβάλλον εξατμίζει τις σταγόνες του νερού. Μετά από ένα αιώνα τρομακτικών αντιπαραθέσεων, για να τις αποφύγει, προχωρεί ο κόσμος σε ενέργειες που αφομοιώνουν, αλλά και αφανίζουν έτσι πατρίδες και τόπους. Σαν τη σταγόνα, που, για να μην αποξηρανθεί, πέφτει και χάνεται στον ωκεανό.

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον εμείς καλούμαστε να μην αφήσουμε να αφανισθεί ο τόπος μας, η πατρίδα μας, έτσι όπως την έχομε διαμορφώσει με τη γνώση, την τέχνη και την αγάπη μας. Γι΄ αυτό το σκοπό, υποχρέωσή μας είναι να πάρουμε μια απόφαση για το ποιο είναι το κοινό όραμά μας, που αποτελεί στοιχείο της ταυτότητάς μας. Και να το αναπτύξουμε χωρίς αντιπαράθεση με τις πατρίδες άλλων, αλλά και χωρίς να αφομοιωνόμαστε μιμούμενοι εκείνες. Κι αυτό, διότι, καθώς πολλές άλλες πατρίδες είναι πολύ ισχυρότερες από τη δική μας, η αφομοίωση σημαίνει αφανισμό μας, όπως η αγάπη που έχομε για το αρνάκι καταλήγει στο να το φάμε και να το αφομοιώσουμε τερματίζοντας την ύπαρξή του. Η σχέση μας με τις άλλες πατρίδες οφείλει να είναι κατεξοχήν συμπληρωματική. Να δημιουργούμε ό,τι έχουν ανάγκη οι άλλοι και να το ανταλλάσσουμε με ό,τι δημιουργούν εκείνοι και χρειαζόμαστε εμείς. Έτοιμοι να αποδεχθούμε τις ανταλλαγές, χωρίς τη φοβία ότι θα μας αφελληνίσουν, αλλά και χωρίς να εγκαταλείπουμε τα στοιχεία της ταυτότητάς μας. Το πετυχαίνομε αυτό αναπτύσσοντας κατά το δυνατό τις ιδιαίτερες δυνατότητές της επικοινωνίας μεταξύ μας, δημιουργώντας στη βάση των ιδιαιτεροτήτων της μοναδικής ιστορίας (χρόνου) και μοναδικής γεωγραφίας (χώρου) μας.

Σε πόσες σκέψεις με έβαλε ο Στεφάνου για χώρο και τόπο! Σ΄ ευχαριστώ, Ιωσήφ. Και συγχωρήστε με οι αναγνώστες μου που σας έβαλα κι εγώ με τη σειρά μου σε δυσνόητες σκέψεις.