Μια πανάρχαια διαχρονική παράδοση

Ξεχωριστή θέση στη διαχρονική λαογραφική παράδοση της Σύρου κατέχουν και τα παρωνύμια, προσωνύμια, τα γνωστά -σε όλους μας- παρατσούκλια, ο κατάλογος των οποίων αυξάνεται και εμπλουτίζεται από γενιά σε γενιά, γεννώντας την περιέργεια και την επιθυμία κάποιου να αναζητήσει και να μελετήσει την προέλευσή τους.

Γιωσηφάκι, Γουρουνάς, Γουρνοβαγγέλας, Μπεκάτσας, Σουβλάκιας και Μπελούς είναι μερικά από τα δημοφιλέστερα παρωνύμια του νησιού, που έχουν αφήσει τη δική τους ιστορία και έχουν περάσει στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας. Ωστόσο, για να μετρήσει κανείς όλα τα Συριανά παρατσούκλια, είτε αυτά που έχουν καταγραφεί, είτε εκείνα που διαιωνίζονται προφορικά, θα χρειαστεί εκατοντάδες δανεικά δάχτυλα.

Ο φιλόλογος και συγγραφέας Μιχάλης Ι. Φραγκιάς συγκέντρωσε περισσότερα από 3.000 παρωνύμια της Σύρου, τα οποία παρουσιάζονται στο νέο βιβλίο του, προϊόν τριετούς συστηματικής έρευνας.

Ανεπίσημο κοινωνικού περιεχομένου «βάπτισμα»

Όπως υπογραμμίζει ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου «Παρωνύμια, προσωνύμια, παρατσούκλια της Σύρου, μια πανάρχαια διαχρονική παράδοση», ονόματα και επώνυμα/ επίθετα υπάρχουν μυριάδες, όσα και οι άνθρωποι. Ωστόσο, στις μικρές κοινωνίες, εκεί μάλιστα όπου αφθονούν τα «μικρά» παρόμοια ονόματα, καθώς και τα επώνυμα (επίθετα), αυτό το οποίο μας κάνει να ξεχωρίζουμε και να αναγνωριζόμαστε πιο εύκολα είναι το παρωνύμιο. Αυτό βοηθά να προβληθεί το χαρακτηριστικό του ονομαζόμενου και να διακριθεί από όλους τους άλλους, είτε του αποδίδεται σκωπτικά είτε επαινετικά. Κι αυτό ισχύει ακόμη και σήμερα που το Ελληνικό Κράτος έχει καθιερώσει τα επώνυμα από την ίδρυσή του με Βασιλικό Διάταγμα του 1833.

Σε όλη την Ελλάδα, τα παρατσούκλια διαιωνίζουν πρόσωπα και οικογένειες, σόγια και συγγενολόγια, παίζοντας τον ρόλο τους στην κοινωνία. Αλλά τα αποδέχονται ευχαρίστως, επειδή νιώθουν ότι τους συνδέουν αμεσότερα με τους προγόνους τους και άλλοι δυσανασχετούν ή οργίζονται στο άκουσμά τους. Όμως, η περίεργη όσο και ενδιαφέρουσα αυτή ονοματοδοσία λειτουργεί σαν ένα ανεπίσημο, νέο, κοινωνικού περιεχομένου «βάπτισμα», το οποίο οι περισσότεροι αναγνωρίζουν και αποδέχονται. Τα παρωνύμια, αποτελούν, επιπλέον ένα ιδιαίτερο στοιχείο που χαρακτηρίζει τη φυλή μας από την αρχαιότητα. Και αυτή η παράδοση συνεχίζει να ρέει στο αίμα μας και να διαποτίζει το είναι μας.

Πολύτιμη η βοήθεια συγγενών και φίλων

Το παρόν βιβλίο δεν θα μπορούσε εύκολα να δει το φως της δημοσιότητας, χωρίς τη βοήθεια πολλών Συριανών στην πορεία συγκέντρωσης και σχολιασμού των παρωνύμιων. Ο συγγραφέας απευθύνει ιδιαίτερες ευχαριστίες στη σύζυγό του, Χρυσούλα, στον καρδιακό φίλο του Παναγιώτη Αμοιρίδη, καθώς και στον ακάματο φίλο Αχιλλέα Δημητρόπουλο, οι οποίοι με τις προτροπές, υποδείξεις και εύστοχες παρατηρήσεις τους συνέβαλαν στην αρτιότερη συγγραφή του πονήματος.

Σε δηλώσεις του στην «Κοινή Γνώμη», ο συγγραφέας εξηγεί ότι η συγκέντρωση των πρώτων στοιχείων ξεκίνησε πριν από αρκετές δεκαετίες. «Για παράδειγμα, η μητέρα μου έφυγε από τη ζωή πριν από 11 χρόνια. Τρεις μήνες πριν πεθάνει είχα μια κουβέντα μαζί της και μου έδωσε 250 παρατσούκλια μέσα σε μία-μιάμιση ώρα. Η μητέρα μου ήταν παλιά καραβάνα με μία μνήμη καταπληκτική ακόμα και στα 98 χρόνια της. Ήξερε όλους τους κατοίκους της Άνω Σύρου και του Ξηροκάμπου γιατί τότε ήταν περιφερόμενη νοσοκόμα».

Το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Ρίτα Μπούμη-Παπά 1906-1984», η Ποιήτρια της αγάπης και της ειρήνης» εκδόθηκε στη Σύρο το 2015. Τα «Παρωνύμια – Προσωνύμια – Παρατσούκλια της Σύρου» εντάσσονται στο ενδιαφέρον του για τα λαογραφικά, γλωσσικά και λογοτεχνικά θέματα και τυπώθηκε στην Τυποκυκλαδική Α.Ε.

Ο ίδιος κάνει έκκληση στους αναγνώστες Συριανούς να του προσκομίσει ο καθένας την προέλευση του δικού του παρωνύμιου, ώστε στη δεύτερη έκδοση να επιφέρει κάποιες συμπληρωματικές διορθώσεις.

Άντληση υλικού από τρεις κύριες πηγές

«Ο Συριανός φιλόλογος Μιχάλης Φραγκιάς περαίωσε με επιτυχία το εγχείρημά του», σημειώνει ο Φιλόλογος Παναγιώτης Αμοιρίδης. «Μάχιμος της πρώτης γραμμής στη Μέση Εκπαίδευση απέκτησε τα εφόδια που χρειαζόταν. Εργασιομανία χωρίς εφησυχασμό, διαρκής ανανέωση της γνώσης για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, επιμονή στη λεπτομέρεια, προσεκτική αξιοποίηση των πηγών. Σε όλα αυτά, καταλυτικό ρόλο έπαιξε η «βαριά σκιά» του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, καθώς φοιτητές στο Αριστοτέλειο ακούγαμε το όνομά του από κάθε έδρα σε κάθε έδρανο, σ’ όλα τα σπουδαστήρια μέχρι το υπόγειο κυλικείο».

Η παρούσα εργασία μεθοδολογικά χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται η σημασία του ονόματος για τον κοινωνικό άνθρωπο, επισημαίνεται η συνήθεια με τα παρωνύμια ως παλαιότατη και πανανθρώπινη και δίνονται άφθονα παραδείγματα από την αρχαιότητα μέχρι την Τουρκοκρατία. Στο δεύτερο μέρος, που είναι και το κύριο αντικείμενο του έργου, ο συγγραφέας αντλεί, καταγράφει και σχολιάζει παρωνύμια της Σύρου από τρεις κύριες πηγές: το Αρχείο της Καθολικής Επισκοπής Σύρου, το Αρχείο του Δήμου Άνω Σύρου, τους φίλους συμπατριώτες του, οι οποίοι συνέβαλαν στον εμπλουτισμό του μακροσκελούς καταλόγου των σημερινών παρωνύμιων στο νησί. Τέλος, στο τρίτο μέρος ανθολογούνται κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας με χαρακτηριστικά παρωνύμια και παρουσιάζεται με ανατύπωση από το περιοδικό Παριανά, ένα άκρως ενδιαφέρον άρθρο σχετικό με κυκλαδίτικα παρατσούκλια μέσα από τη ματιά ενός ιατρού.

Ένα τολμηρό οικοδόμημα

«Δεν δημοσιεύονται συχνά έρευνες για το ιδίωμα και τα οικογενειακά ονόματα από τη Σύρο και πολύ περισσότερο για τα παρωνύμια», υπογράφει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο υπεύθυνος του Βιομηχανικού Μουσείου Σύρου, Αχιλλέας Δημητρόπουλος. «Αυτά τα τελευταία, γνωστά ως σκλιτάδες, παρατσούκλια και παρανόμια, έχουν ιδιαίτερη σημασία σε τοπικό επίπεδο, είναι δηλωτικά νοοτροπιών και φορείς ενός συγκεκριμένου πολιτισμού. Οτιδήποτε καινούριο έρχεται να προστεθεί στις υπάρχουσες γνώσεις μας για τα Συριανά παρωνύμια αποτελεί κάτι ευχάριστο. Ο φιλόλογος Μιχάλης Ι. Φραγκιάς μας επιφυλάσσει ένα τέτοιο ευχάριστο πόνημα, αφού παρουσιάζει τα περισσότερα – κάπου τρεις χιλιάδες και…- από τα οικογενειακά παρανόμια που φέρουν οι Συριανοί. Ο ερευνητής στήνει σκαλωσιά και σκελετό τολμηρού οικοδομήματος, το οποίο δομεί με αφοσίωση και αξιοπρέπεια και προχωράει το χτίσιμό του μεθοδικά και υποβλητικά από μια μακρινή εποχή κατά την οποία υπήρχαν, όπως και σήμερα, Ρόκκοι και Μπέκοι και μας φωνάζουν από εκείνα τα βάθη της Ιστορίας ότι θα συνεχίσουν να υπάρχουν».

Αξίζει να σημειωθεί ότι, στην έκδοση αυτή, οι αναγνώστες θα ανακαλύψουν και πολλά παρωνύμια τα οποία στο πέρασμα του χρόνου «υιοθετήθηκαν» και ως επίθετα, πχ. «Μπούμπας».