Το μοναδικό πολιτιστικό τοπίο Άνω Σύρου και Ερμούπολης

Στην αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά της πρωτεύουσας των Κυκλάδων διείσδυσε το 1^ο Διεθνές Συνέδριο «Φερεκύδης», αποτυπώνοντας την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της μεσαιωνικής Άνω Σύρου και της νεοκλασικής Ερμούπολης, δύο περιοχών που παρά τις σημαντικές διαφορές τους, συνυπάρχουν αρμονικά και δημιουργικά.

Στο πλαίσιο της θεματικής ενότητας «Η Σύρος, τόπος ανάδυσης του αστικού πολιτισμού στη νεότερη Ελλάδα», παρουσιάστηκαν ενδιαφέρουσες εισηγήσεις για τα πρώτα βήματα ανάπτυξης της πολιτιστικής ταυτότητας της Ερμούπολης, κατά τη δεκαετία 1830-1840, καθώς και τα διακριτά ιστορικά και πολιτιστικά αποθέματα της Άνω Σύρου.

Δίπολο πολιτισμικής ταυτότητας του τόπου

Στη χαρακτηριστική περίπτωση δύο όμορων περιοχών της Σύρου, του παραδοσιακού οικισμού της Άνω Σύρου και του Ιστορικού αστικού κέντρου της Ερμούπολης, επικεντρώθηκε η παρουσίαση της Αρχιτέκτονα μηχανικού Αρχοντούλας Βασιλαρά.

Και οι δύο αυτοί τόποι, σύμφωνα με την εισηγήτρια, έχουν τη δική τους διακριτή φυσιογνωμία και αποτελούν περιοχές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Το δε πολιτιστικό τοπίο της κάθε μιας περιοχής είναι μοναδικό και έχει αποτελέσει το σημαντικότερο ίσως στοιχείο διαμόρφωσης της φυσιογνωμίας τους.

Όπως υπογράμμισε, ίσως το μόνο κοινό να είναι η ελληνική γλώσσα, η εθνική συνείδηση και ο τόπος. Αυτός ο τόπος που τελικά άμβλυνε τις όποιες διαφορές, έτσι που το δίπολο αυτό σήμερα να λειτουργεί ενοποιημένο με ιδανικό τρόπο, διατηρώντας παράλληλα ο κάθε ένας πόλος ξεχωριστά, τα στοιχεία εκείνα που τον κάνουν μοναδικό και του προσδίδουν ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Από τη μία, η Μεσαιωνική Καθολική Σύρος, η προστατευόμενη από τη Δύση, που λειτούργησε ως γέφυρα μεταφοράς του Δυτικού Πολιτισμού καθ’ όλη τη Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία στο Κατακτημένο Αρχιπέλαγος και από την άλλη, η Νεοκλασική Ερμούπολη, αποτέλεσμα προσφύγων, η οποία γέννησε και γαλούχησε το Νεοελληνικό Πολιτισμό.

Ως εκ τούτου, η κ. Βασιλαρά κατέστησε σαφές στους ακροατές του Συνεδρίου πως αυτός ο τόπος συνολικά αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης δύο περιοχών με έντονη διαφοροποίηση σε κάθε επίπεδο. Οι διαφοροποιήσεις αυτές αφορούν σχεδόν σε κάθε επίπεδο δράσης των κατοίκων και ανάπτυξης: στην κοινωνική δομή, τη θρησκεία, την καταγωγή, την αρχιτεκτονική, την οικονομία, τα αισθητικά και αισθητηριακά τοπία.

Ωστόσο, η διαφορετική φυσιογνωμία των δύο περιοχών και η πολυπολιτισμικότητα του τόπου δεν αποτέλεσε εμπόδιο, αντίθετα υπήρξε η αφετηρία για μια ουσιαστική, δημιουργική συνύπαρξη και συνεργασία σε πολιτιστικό, οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.

«Τα ιστορικά και πολιτιστικά αποθέματα του τόπου είναι τόσα πολλά και διακριτά , που το συγκεκριμένο δίπολο θα μπορούσε να αποτελέσει σήμερα, πόλο έλξης, φάρο πολιτισμού, αλλά και γέφυρα διασύνδεσης της Ανατολής με τη Δύση, με γνώμονα τον πολύ-πολιτισμικό χαρακτήρα που τη διακρίνει», σημείωσε η ομιλήτρια.

Τα πρώτα βήματα για την ανάπτυξη πολιτιστικής ταυτότητας

Η άνθηση της Ερμούπολης και η μετάβαση στο νεοκλασικισμό ήταν το αντικείμενο της μελέτης των μεταπτυχιακών φοιτητών ΔΠΜΣ του ΕΜΠ, Αλεξάνδρας Βάσιλα (Περιβαλλοντολόγος), Επαμεινώνδα Βενετσάνου (Αρχιτέκτων Μηχανικός) και Πολυξένης Σωτηροπούλου (Αρχιτέκτων Μηχανικός).  

Η Ερμούπολη είναι μία πόλη, η οποία γεννήθηκε στα χρόνια της Επανάστασης και αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς, τον 19^ο αιώνα, με έναυσμα την εισροή προσφύγων από τη Χίο και άλλα νησιά του Αιγαίου, το 1822.

Η συγκεκριμένη εργασία, την οποία παρουσίασε ο κ. Βενετσάνος, εστίασε στη χρονική περίοδο 1830-1840, όταν στο λιμάνι της Σύρου υπήρχε ήδη αναπτυγμένη δραστηριότητα εμπορίου και ναυτιλίας στον νεοσυσταθέντα οικισμό της Ερμούπολης. Την εν λόγω δεκαετία, η Ερμούπολη ορίστηκε πρωτεύουσα του Νομού Κυκλάδων και έκανε τα πρώτα της βήματα για την ανάπτυξη της πολιτιστικής της ταυτότητας, ενώ σχεδιάστηκε πλέον ως ευρωπαϊκή πόλη.

Σε αυτή την περίοδο, εμφανίστηκαν τα πρώτα δημόσια κτίρια της πόλης, ιδρύθηκε το πρώτο Γυμνάσιο της Ελλάδας, ενώ πραγματοποιήθηκαν τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια.

Κατά τα οθωμανικά χρόνια η αρχιτεκτονική έστρεψε το βλέμμα προς τη δύση, αποτυπώνοντας την οικονομική και κοινωνική άνθηση της πόλης, αφού μετά τα προγενέστερα λαϊκά σπίτια της Ερμούπολης, τα κτίρια της εποχής απέκτησαν κλασικό χαρακτήρα. Ο πρώιμος νεοκλασικισμός, όπως έχει χαρακτηριστεί η πρώτη φάση του νεοκλασικισμού, αποτέλεσε μια σημαντική στιγμή για την ιστορία της πόλης, καθώς η αρχιτεκτονική πέρασε σε μια νέα εποχή, η οποία υπήρξε η βάση για τις μετέπειτα εξελίξεις της αρχιτεκτονικής της Σύρου.

Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν, μεταξύ άλλων, κτίρια της περιόδου του πρώιμου νεοκλασικισμού, ως προς τα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά και το αποτύπωμά τους στη σύγχρονη Ερμούπολη, ενώ αναλύεται το αρχοντικό Πρασακάκη, έργο του Βαυαρού αρχιτέκτονα J. Erlacher, ως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά οικοδομήματα της περιόδου, το οποίο σήμερα φιλοξενεί το Επιμελητήριο Κυκλάδων. Παράλληλα, καταγράφηκε η προσωπική διαδρομή του ιδιοκτήτη του από τη Χίο στην Ερμούπολη και από την αρχική λαϊκή κατοικία του στο νεοκλασικό μέγαρο.

Άνω Σύρος: Οικιστικός πυρήνας με πλούσιο ιστορικό παρελθόν

Στους υλικούς και άυλους πολιτιστικούς πόρους της Άνω Σύρου αναφέρθηκε η Πολεοδόμος και Υποψήφια Διδάκτωρ Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ, Ελένη Λινάκη.

Όπως τόνισε, η αρχιτεκτονική κληρονομιά, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, αναφέρεται στο δίπολο του υλικού και άυλου πολιτισμού μέσα από τους πόρους που καθεμιά από τις δυο μορφές εκφράζει, αποτελώντας τη μαρτυρία της ατομικής και συλλογικής συνείδησης ενός τόπου, αλλά και της δραστηριότητας του ανθρώπου μέσα σε αυτόν, υπό την έκφραση της πνευματικής και υλικής εξέλιξής του.

Η έννομη προστασία και των δύο μορφών και το ιδιαίτερα πλούσιο σε στοιχεία νησί της Σύρου, ώθησε την έρευνα της κ. Λινάκη προς την αναζήτηση και τη δημιουργία ενός πρότυπου συστήματος καταγραφής και αξιολόγησης των πολιτιστικών πόρων. Το σύστημα αυτό, αφορά σ’ ένα εγχειρίδιο εισαγωγής δεδομένων, που αξιολογούνται μέσω μιας πολυκριτήριας ανάλυσης.

Η Άνω Σύρος διαχρονικά αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί έναν οικιστικό πυρήνα με έντονα πλούσιο ιστορικό παρελθόν, που αναλύεται μέσα από τα καίρια στοιχεία της υλικής και άυλης αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της, όπως αυτά διασώθηκαν και παρέμειναν στο χρόνο.  Η διαχρονική παρουσία και επίδραση της καθολικής εκκλησίας, η οικιστική οργάνωση, το τοπίο σε κωνικό λόφο, η φυσική κληρονομιά, αλλά και η ιστορία, τα ήθη και τα έθιμα κλπ. Συγκροτούν έναν πρωτότυπο τόπο, άξιο μελέτης, προστασίας και διάσωσης.

Στο συγκεκριμένο άρθρο, που αποτελεί μέρος της διδακτορικής διατριβής της κ. Λινάκη, μελετάται ο τρόπος καθορισμού του συστήματος στα δύο διακριτά στάδια της καταγραφής και της αξιολόγησης και η εισαγωγή των δεδομένων της Άνω Σύρου, μέσα από τη διαχρονική της παρουσίαση.

Σημειώνεται πως, στην ίδια ενότητα, ο Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Εργαστηρίου Σχεδιασμού Διαδραστικών Εφαρμογών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Παύλος Χατζηγρηγορίου, αναφέρθηκε στο σύστημα HERMeS, το οποίο καταγράφει, φηφιοποιεί και παράγει δεδομένα, που στη συνέχεια μεταποιεί και χρησιμοποιεί για σκοπούς εκπαίδευσης και τουριστικής προβολής.