Έρευνα Κυκλαδικών Νησίδων

Για δεύτερη χρονιά συνεχίζεται η τεκμηρίωση και καταγραφή των αρχαιολογικών θέσεων ακατοίκητων νησιών των Κυκλάδων με στόχο την προστασία και μελέτη τους.

Το πρόγραμμα ΕΚΥΝΗ-Έρευνα ΚΥκλαδικών Νησίδων υλοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σε συνεργασία με το Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών και το Carleton College (ΗΠΑ).

Το 2019 διεξήχθη έρευνα δέκα νησίδων στα ανοιχτά των νησιών Πάρου και Αντιπάρου, όπου τεκμηριώθηκε η ανθρώπινη δραστηριότητα από τους προϊστορικούς χρόνους ως τις μέρες μας. Η πολυεθνής ομάδα απαρτίζεται από ερευνητές που έχουν βάση την Ελλάδα, τη Νορβηγία, τις ΗΠΑ, τη Βουλγαρία, τη Σερβία και την Τουρκία.

Το ΕΚΥΝΗ διευθύνει ο Δρ. Δημήτρης Αθανασούλης (Έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων) με συνδιευθυντές τους Δρα Zarko Tankosic (Διευθύνων Σύμβουλος του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών) και Δρα Alex Knodell (Επίκουρος Καθηγητής Κλασικών Σπουδών, Carleton College, ΗΠΑ).

«Σκαλοπάτι» προς μεγαλύτερες περιοχές

Το πρόγραμμα Έρευνας Κυκλαδικών Νησίδων αποτελεί ένα πρόγραμμα επιφανειακής έρευνας στα μικρότερα νησιά του Αιγαίου στη διαχρονία τους, που σκοπό έχει να συμβάλλει στη μακραίωνη ιστορία και αρχαιολογία των Κυκλάδων, τη νησιωτική αρχαιολογία και στη θαλάσσια ιστορία της Μεσογείου ευρύτερα. Όπως σημειώνεται από την ομάδα, παρόλο που όλα τα προς διερεύνηση νησιά είναι σήμερα ακατοίκητα, τέτοιες τοποθεσίες θα είχαν διαδραματίσει ποικίλους ρόλους σε διάφορες στιγμές του παρελθόντος.

Κατά την αρχικό αποικισμό της λεκάνης του Αιγαίου, οι μικρές νησίδες αποτελούσαν το «σκαλοπάτι» προς αρκετά μεγαλύτερες περιοχές. Μικρές νησίδες λειτουργούσαν επίσης ως νεκροταφεία, θαλάσσια οχυρά, ιερά, καταφύγια πειρατών, ή χρησιμοποιήθηκαν για κτηνοτροφικούς σκοπούς (τραγονήσια). Ωστόσο, μόνο ένα μικρό μέρος αυτών των νησίδων του Αιγαίου έχει ερευνηθεί αρχαιολογικά. Το πρόγραμμα ΕΚΥΝΗ αποσκοπεί, στην αρχαιολογική τεκμηρίωση αρκετών από αυτές τις νησίδες χρησιμοποιώντας διεπιστημονικές μεθόδους επιφανειακής έρευνας, καθώς και στην τοποθέτησή τους εντός του ευρύτερου γεωγραφικού πλαισίου τους, αρχής γενομένης από τις πρωιμότερες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας, ως τις μέρες μας.

Ο χώρος του Αιγαίου παρουσιάζει πλούσια ιστορία επιφανειακών ερευνών και μελετών στο πλαίσιο της συγκριτικής αρχαιολογίας νησιών. Παραδείγματα αναλυτικών ερευνών που περιλαμβάνουν μεγάλα τμήματα νησιών ή ακόμα και ολόκληρα νησιά (π.χ. Αντικύθηρα και Κέρος) συμπληρώνουν τις συνθέσεις που αφορούν ολόκληρα νησιωτικά συμπλέγματα. Η συμβολή του προγράμματος στο πλαίσιο αυτό είναι να συγκεκριμενοποιήσει την εδαφική αρμοδιότητα κάθε νησίδας και παράλληλα να διευρύνει το εννοιολογικό και συγκριτικό ερευνητικό τους φάσμα.

Ιστορικό- ερευνητικό υπόβαθρο και στόχοι

Ένας ευρύτερος στόχος είναι η ανάπτυξη μιας αρχαιολογίας των ακατοίκητων χώρων και ενδιάμεσων τόπων. Οι περισσότερες από τις προς έρευνα νησίδες είναι πολύ μικρές για τη διατήρηση μόνιμων πληθυσμών. Ωστόσο, αυτός είναι και ο λόγος που τις καθιστούσε ελκυστικές για μια σειρά άλλων χρήσεων. Τα τραγονήσια διατηρούσαν τα ζώα σε ελεγχόμενο χώρο και ασφαλή από ζωοκλοπές. Tα νεκροταφεία διαχώριζαν τον κόσμο των νεκρών από αυτό των ζωντανών και δημιουργούσαν ένα φυσικό πέρασμα από τον ένα κόσμο στον άλλο (π.χ. Δήλος- Ρήνεια). Oχυρά, ενδιάμεσοι σταθμοί, λημέρια πειρατών και καταφύγια επιλέγονταν σκόπιμα σε τέτοιες απομονωμένες περιοχές, ωστόσο η θέση των νησίδων μεταξύ δύο μεγαλύτερων περιοχών τις καθιστούσε στρατηγικής σημασίας. Οι επιφανειακές έρευνες παραδοσιακά στόχευαν στην αναγνώριση και τεκμηρίωση της ιστορίας της ανθρώπινης κατοίκησης σε ένα συνεχές τοπίο. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, που προσβλέπει στην αρχαιολογία της μη οικιστικής αλλά περιστασιακής χρήσης, κατανέμεται σε μικροσκοπικές περιοχές, με έντονη ωστόσο ανθρώπινη δραστηριότητα, καθιστώντας την έρευνα μια σημαντική μεθοδολογική και θεωρητική συμβολή στην νησιωτική αρχαιολογία σε χώρους και εκτός του Αιγαίου.

Η έρευνα πεδίου για το 2019

Στο πλαίσιο του προγράμματος για το έτος 2019 ερευνήθηκαν 10 μικρές νησίδες στα ανοιχτά των νησιών Πάρου και Αντιπάρου, χρησιμοποιώντας ως αφετηρία το λιμάνι στο Πίσω Λιβάδι της Πάρου. Οι εργασίες του προγράμματος ξεκίνησαν από τη νησίδα Δρυονήσι που βρίσκεται απέναντι από τη νοτιοανατολική ακτή της Πάρου, όπου εντοπίστηκαν ποικίλα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας, μαρτυρώντας μία διαχρονική χρήση της νησίδας κυρίως από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Μεταξύ των ευρημάτων περιλαμβάνονταν λίθινα αντικείμενα και κεραμική, καθώς και πληθώρα άλλων αρχαιολογικών στοιχείων, μεταξύ των οποίων και ένα λατομείο.

Η συστάδα νησιών μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου, γνωστή ως Παντερονήσια και περιλαμβάνει τις νησίδες Παντερονήσι, Τηγάνι και Γλαροπούντα απέφερε λιγότερες ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας, ωστόσο στο Τηγάνι εντοπίστηκε εντυπωσιακό λατομείο ψαμμίτη, κατάλοιπα κτηρίων και κεραμική που χρονολογείται από τη Γεωμετρική ως την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Βορειότερα, στο στενό μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου στις νησίδες Μικρονήσι, Τούρνα και Καμπάνα παρατηρήθηκαν κατασκευές είτε του περασμένου αιώνα είτε σύγχρονες σχετιζόμενες κυρίως με κτηνοτροφικές δραστηριότητες.

Στην τελευταία φάση των περσινών εργασιών, ερευνήθηκε η συστάδα νησιών στα Βορειοανατολικό τμήμα της Πάρου, που περιλαμβάνει τις νησίδες Εβριόκαστρο, Γαϊδουρονήσι και Φιλίζι. Παρά το γεγονός ότι κατά το παρελθόν επιφανειακές έρευνες είχαν πραγματοποιηθεί τόσο στο Εβριόκαστρο όσο και στο Φιλίζι, οι λεπτομερείς εργασίες που έλαβαν χώρα από το πρόγραμμα ΕΚΥΝΗ οδήγησαν σε νέες ανακαλύψεις. Το δυσπρόσιτο Εβριόκαστρο παρουσιάζει απόκρημνη ακτογραμμή και προστατεύεται από εντυπωσιακή οχύρωση των μεσαιωνικών χρόνων, που συνίσταται από το οχυρωματικό τείχος με σύστημα πύργων και περιβάλλει ολόκληρη τη νησίδα. Η επιφανειακή έρευνα στo Φιλίζι κατέδειξε την ύπαρξη έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας κατά το α’ μισό της πρώτης χιλιετίας π.Χ.

Συνοψίζοντας, η επιφανειακή έρευνα ανέδειξε την αφθονία αρχαιολογικών δεδομένων στις εν λόγω νησίδες. Αρκετές νέες θέσεις τεκμηριώθηκαν για πρώτη φορά, ενώ για άλλες ήδη γνωστές οι γνώσεις μας συμπληρώθηκαν και εμπλουτίστηκαν. Περισσότερες πληροφορίες για τη φύση των δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα σε αυτές θα προκύψουν μετά και την ενδελεχή μελέτη των κινητών ευρημάτων.

Σημειώνεται ότι, ήδη τα δύο πρώτα άρθρα από την περυσινή πρώτη επιστημονική αποστολή δημοσιεύονται σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά.

Φέτος, σχεδιάζεται η συνέχιση της έρευνας γύρω από την Πάρο και έπειτα γύρω από τη Μήλο και τη Σέριφο. Μέσω του προγράμματος επιδιώκεται η τεκμηρίωση των αρχαιολογικών καταλοίπων αυτών των απομονωμένων περιοχών και η καλύτερη κατανόηση του ρόλου τους στη μακραίωνη ιστορία των Κυκλάδων.