Η αρχαία ελληνική πόλη κάτω από τη θάλασσα

Από την αυγή της ιστορίας, η θάλασσα έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην ζωή των κατοίκων της Ελλάδας. Όντας σε συνεχή επαφή μαζί της, δεν μπορούσαν παρά να στραφούν σε αυτήν, για να τραφούν, να ταξιδέψουν και να εμπορευτούν. Η μελέτη της σχέσης του ανθρώπου με την θάλασσα και των μαρτυριών που αυτή αφήνει πίσω της είναι το αντικείμενο της ενάλιας αρχαιολογίας. Πρόκειται για αυτόνομο κλάδο της σύγχρονης αρχαιολογίας, ο οποίος οδηγεί όχι απλώς σε εντυπωσιακά υποβρύχια ευρήματα, αλλά σε καλύτερη γνώση του παρελθόντος μας.

Το πρώτο καταδυτικό σκάφανδρο έφτασε στην Ελλάδα γύρω στο 1860, για να χρησιμοποιηθεί από τους ριψοκίνδυνους Δωδεκανήσιους σφουγγαράδες. Αυτός θα είναι και ο εξοπλισμός των πρώτων υποβρύχιων ερευνών στην Ελλάδα. Το 1884, ο νεαρός Χ. Τσούντας, θεμελιωτής της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας, με την βοήθεια σφουγγαράδων θα ερευνήσει τα στενά της Σαλαμίνας, αναζητώντας λείψανα της περίφημης αρχαίας ναυμαχίας. Παρότι η έρευνα αυτή στάθηκε άκαρπη, αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη επιστημονική εξερεύνηση του βυθού στην Μεσόγειο.

Επόμενος σταθμός στην ιστορία της ενάλιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα θα είναι το «ναυάγιο των Αντικυθήρων», το οποίο ανακαλύφθηκε τυχαία από Σύμιους σφουγγαράδες το 1900. Το ναυάγιο του πλοίου, το οποίο κατά βάση μετέφερε μια συλλογή χάλκινων και μαρμάρινων αγαλμάτων από την Ελλάδα στην Ρώμη γύρω στο 80 π.Χ., προσέλκυσε αμέσως την προσοχή της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η οποία οργάνωσε μια επίπονη και επικίνδυνη έρευνα. Τα μοναδικά όμως ευρήματα, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ο χάλκινος Έφηβος των Αντικυθήρων, καθώς και ο περίφημος Υπολογιστής των Αντικυθήρων, αντάμειψαν τους κόπους των δυτών και φανέρωσαν στο ευρύ κοινό τον αρχαιολογικό πλούτο των ελληνικών θαλασσών. Στα χρόνια που ακολούθησαν, και παρά την ύπαρξη κάποιων εντυπωσιακών τυχαίων ευρημάτων (του Ποσειδώνα και του Αναβάτη του Αρτεμισίου, καθώς και του Εφήβου του Μαραθώνα), δεν πραγματοποιήθηκαν ενάλιες έρευνες στην Ελλάδα. Την ίδια εποχή, όμως, η πρόοδος της επιστήμης, κυρίως δε με την εφεύρεση της συσκευής αυτόνομης κατάδυσης το 1946, θα δώσει μια νέα ώθηση στην εξερεύνηση των θαλασσών.

Την δεκαετία του 1950, θα αρχίσουν οι πρώτες υποβρύχιες αναγνωριστικές έρευνες, αρχικά από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (Κρήτη, Χίος, Ηραίο Περαχώρας, Κεγχραιές) και, αργότερα, από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία στο λιμάνι της αρχαίας Φειάς στην Ηλεία, υπό την διεύθυνση του Ν. Γιαλούρη, του πρώτου Έλληνα καταδυόμενου αρχαιολόγου.

…ὁλκάδα ὁρμοῦσαν ἐν Φειᾷ τῇ Ἠλείων εὑρών[…] Θουκιδίδου Ιστορίαι

1973: Οι υποβρύχιοι κολυμβητές βρήκαν αγγεία και εργαλεία στον Κόλπο Ανδρέα, κοντά στον Πύργο της Δυτικής Πελοποννήσου και αποκάλυψαν τότε την αρχαία ελληνική πόλη Φειά, όπου συνδεόταν με την Ολυμπία με ιερό δρόμο και φαινόταν να είναι 3.500 ετών. Δύο επαγγελματίες βατραχάνθρωποι και ένας ερασιτέχνης υποβρύχιος δύτης βυθισμένοι στις 15 Οκτωβρίου στα γαλανά νερά του κόλπου, κάτω από το μάτι μιας κάμερας Visnews, βρήκαν και έφεραν στην ξηρά τεμάχια από σπασμένα αγγεία και αμφορείς. Τα ευρήματά τους ήταν τα τελευταία αιώνων που έπρεπε να ανασυρθούν από τον βυθό σε αυτόν τον κόλπο. Τόσο μεγάλη ήταν η συλλογή στον βυθό της θάλασσας που ένα μικρό σπίτι στο κοντινό χωριό του Αγίου έγινε ένα μουσείο για αυτούς με κομμάτια κίονες, νομίσματα, εργαλεία και άλλα λείψανα της χαμένης πόλης. Τα μικρότερα αντικείμενα που ανακτήθηκαν θεωρήθηκαν ότι έχουν ριχτεί στον Κόλπο από τους κατοίκους της Πελοποννήσου κατά τον Μεσαίωνα. Αλλά η ανακάλυψη ενός μεγάλου κεφαλιού και μαρμάρινων πλακών οδήγησε το Ελληνικό Αρχαιολογικό Τμήμα να διεξαγάγει έρευνα κάτω από τα κύματα.

Η ανακάλυψή τους: μια πόλη με ναούς και σπίτια σε ερείπια που θα μπορούσαν να δουν μέσα από το νερό σε ήρεμη μέρα με καθαρό ουρανό. Η πόλη ήταν η Φειά συνδεδεμένη στην αρχαιότητα με τη μυθική Ολυμπία με ιερό δρόμο που αναφέρεται στα γραπτά του Ομήρου. Η Φειά (Φειαί) ήταν πολίχνη, λιμάνι της αρχαίας Ηλείας στην χώρα των Πισατών. Ήταν κτισμένη σε φυσικό κόλπο πάνω σε μικρό νησί (δεν υπάρχει σήμερα) δίπλα στην ξηρά και καταστράφηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ.. Βρισκόταν κοντά στο σημερινό Κατάκολο, δίπλα στο ποταμό Ιάρδανο και ήταν σημαντικό λιμάνι της Ηλείας. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο οι Αθηναίοι κατέλαβαν την πολίχνη και χρησιμοποίησαν το λιμάνι της σαν βάση για τις πολεμικές επιχειρήσεις τους στην Ηλεία. Η Φειά καταστράφηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ. από σεισμό και καταβυθίστηκε. Στην θέση της ακρόπολης χτίστηκε από τους Φράγκους κάστρο το οποίο διασώζεται ακόμα και σήμερα, το γνωστό Ποντικόκαστρο ή Μπελβεντέρε.

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες έγιναν το 1911. Το 1973 το Ινστιτούτο ενάλιων αρχαιολογικών ερευνών έκανε έρευνες στη θαλάσσια περιοχή του κόλπου Άγιος Ανδρέας κοντά στο Κατάκολο, όπου και βρισκόταν η πόλη. Ανελκύστηκαν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και κίονες. Η θέση της αρχαίας πολίχνης-Λιμένα έχει εντοπιστεί σε βάθος 5 μέτρων στον βυθό της θάλασσας.

Οι αρχαιολόγοι πίστευαν ότι η πόλη καταστράφηκε από σεισμούς πέντε αιώνες πριν από τον Χριστό. Ο Όμηρος πίστευε ότι η Φεία υπήρχε μεταξύ 1433-1283 π.Χ.

Η ευκαιρία της Ηλείας

Εδώ και καιρό έχει ανοίξει από την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας ο διάλογος για την δημιουργία καταδυτικού πάρκου εντός των χωρικών της ορίων, καθώς ο καταδυτικός τουρισμός είναι μια ιδιαίτερη και ποιοτική μορφή με μέλλον. Ο Αντιπεριφερειάρχης Επιχειρηματικότητας Έρευνας και Καινοτομίας Φωκίων Ζαΐμης εκπροσωπώντας την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας στην 1η Διαπεριφερειακή Ημερίδα Τουρισμού που συνδιοργανώθηκε από το Υπουργείο Τουρισμού και τις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, με θέμα «Θαλάσσιος τουρισμός: Κρουαζιέρα – Γιώτινγκ – Κατάδυση» είχε αναφερθεί στην προσπάθεια της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας για την δημιουργία ενός καταδυτικού πάρκου τονίζοντας:«Έχουμε ξεκινήσει μια διαδικασία να χωροθετήσουμε ένα καταδυτικό πάρκο στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος. Ο καταδυτικός τουρισμός είναι μια ιδιαίτερη και ποιοτική μορφή με μέλλον. Οι καταδύσεις αποτελούν αναμφισβήτητα μια από τις ωραιότερες και πλέον ενδιαφέρουσες ψυχαγωγικές δραστηριότητες, οι οποίες προσφέρουν ταυτόχρονα άθληση, γνώσεις, υγεία, πνευματική άσκηση και ψυχική ηρεμία, ενώ στην περιοχή μας διαθέτουμε πολλά σύγχρονα ναυάγια που μπορούν να αποτελέσουν πόλο έλξης δυτών – επισκεπτών. Αναφορικά με την περιοχή που θα επιλεγεί θα εξεταστούν και οι τρεις Περιφερειακές Ενότητες. Είμαστε ανοικτοί σε προτάσεις και συνεργασίες με άλλες Περιφέρειες. Θα θέλαμε παράλληλα στην προσπάθεια που ξεκινάμε τη στήριξη του Υπουργείου Τουρισμού».

Η Ηλεία έχει μία μοναδική ευκαιρία να αξιοποιήσει τον πλούτο που κρύβεται στο βυθό της θάλασσας, σε συνεργασία πάντα της Περιφέρειας, του δήμου Πύργου αλλά και της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων.