Αφιέρωμα του Δ.Α.Π.Π.Ο.Σ. στα χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα των Κυκλάδων

Στο πλαίσιο των εορταστικών δράσεων της περιόδου, ο ΔΑΠΠΟΣ, σε συνεργασία με την χοροδιδάσκαλο και λάτρη της λαογραφίας, κ. Σταματίνα Ξιάρχου, κάνουν ένα σημαντικό αφιέρωμα στα παραδοσιακά κυκλαδίτικα Χριστούγεννα.

Με στόχο τα νέα παιδιά να μάθουν, σχετικά με το πώς συνηθίζονταν να εορτάζονται τα Χριστούγεννα στις Κυκλάδες τις παλαιότερες δεκαετίες, αλλά και το νόημα πίσω από ήθη και έθιμα που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας, ο Δημοτικός Αθλητικός Πολιτιστικός και Περιβαλλοντικός Οργανισμός της Σαντορίνης, σε συνεργασία με την Σταματίνα Ξιάρχου, δημιούργησαν μία σειρά αναφορών, που μπορεί κανείς να βρει στην ιστοσελίδα του ΔΑΠΠΟΣ και μπορούν να επισκεφτούν, τόσο οι μικρότεροι σε ηλικία για να μαθαίνουν, όσο και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, για να θυμηθούν.

Παρακάτω, παρατίθενται αποσπάσματα, ωστόσο ολόκληρη την αφιερωματική σειρά στα παραδοσιακά χριστούγεννα των Κυκλάδων και της Ελλάδας, μπορείτε να βρείτε στη σελίδα του Οργανισμού, dappos-santorini.com.

Χριστούγεννα στις Κυκλάδες

Στο αφιέρωμα για τον παραδοσιακό εορτασμό των Χριστουγέννων στα νησιά των Κυκλάδων, η Στ. Ξιάρχου αναφέρει:

«Οι Κυκλαδίτες φέρουν μέσα από τις λατρευτικές και εορταστικές τελετουργίες έντονα τα ελπιδοφόρα και χαρμόσυνα μηνύματα της γέννησης του Θεανθρώπου και τις πολυπόθητες ευχές για ένα νέο έτος με αγάπη, ειρήνη και υγεία.

Τα κάλαντα είναι το πιο εμβληματικό έθιμο που απαντάμε σε κάθε νησί, έχουν πληθώρα διαφορετικότητα στην στιχουργία και είναι αυτοδημιούργητα από απλούς καθημερινούς ανθρώπους.

Τα παλιά χρόνια στη Σαντορίνη, όπως και σήμερα, τα κάλαντα των Χριστουγέννων ήταν η χαρά των παιδιών, όπως άλλωστε και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το έθιμο αυτό ξεκινούσε την παραμονή των Χριστουγέννων και όλα τα παιδιά έψαλαν το χαρμόσυνο γεγονός από σπίτι σε σπίτι, ενώ οι μεγαλύτεροι και κυρίως οι νέοι έψαλαν στη Σαντορίνη μας τα αγιοβασιλιάτικα κάλαντα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, ξεκινώντας το μεσημέρι με συνοδεία βιολιού και λαούτου.

Τα γιορτινά τραπέζια, πλούσια και φτωχά, σε κάθε σπίτι της Σαντορίνης περίμεναν με ανυπομονησία τους νέους που θα περνούσαν να πουν τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα με μοναδική τους ανταμοιβή τα κεράσματα από τις νοικοκυρές. Ένα χαρακτηριστικό κέρασμα, απλό και εύκολο που το ήξεραν οι περισσότερες Σαντορινιές, ήταν οι «τηγανίτες» με πετιμέζι αντί για ζάχαρη.

Την περίοδο των Χριστουγέννων στη Σαντορίνη η νηστεία και η εκκλησιαστική σύναξη ήταν το μέγιστο πνευματικό αγαθό, που ισχυροποιούσε την πίστη στη βαθύτερη έννοιά της όπως μα τη δίδαξε ο Χριστός.

Οι οικογένειες ως επί το πλείστον ήταν φτωχές και στερημένες, δουλεύοντας με την γη και τα ζώα και δεν είχαν τις ανέσεις και την πολυτέλεια για ακριβά ρούχα και επιδείξεις. Ωστόσο, εστίαζαν ενστικτωδώς την προσοχή τους στις βασικές τους ανάγκες, καθώς μέσα στην χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα ξόδευαν λίγο παραπάνω για τις γιορτινές τους επιθυμίες».

Το Χριστουγεννιάτικο έθιμο του καραβιού

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο δεν αποτελεί παραδοσιακό στολισμό στην Ελλάδα, καθώς το βασικό έθιμο, έως ότου επικρατήσει η νέα «μόδα», ήταν ο στολισμός του παραδοσιακού καραβιού. Σχετικά, η Στ. Ξιάρχου γράφει:

«Οι Έλληνες καθώς ήταν ναυτικός λαός και λάτρεις των θαλασσινών ταξιδιών από την αρχαιότητα, δεν ήταν διόλου τυχαίο να θέλουν να στολίσουν και να βιώσουν στη Χριστουγεννιάτικη περίοδο με στοιχεία που θα τους θύμιζε την ύπαρξη της θάλασσας.

Τα καράβια μικρά ή μεγάλα ήταν η γλυκιά ή πικρή θύμηση της απεραντοσύνης του ωκεανού που χρόνια στην αγκαλιά του οι Έλληνες θαλασσινοί ταξίδευαν. Κάθε ναυτική οικογένεια είχε έστω και ένα καραβάκι χειροποίητο χαρισμένο στα παιδιά της ως δώρο, κατασκευασμένο από τους καπεταναίους, αλλά και τα ίδια τα παιδιά έφτιαχναν καραβάκια θέλοντας με τον τρόπο αυτό να δηλώσουν την επιθυμία τους για αλαργινά ταξίδια, όπως επίσης τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα τα έλεγαν κρατώντας τα καραβάκια.

Αυτά τα περίτεχνα, χειροποίητα, παραδοσιακά καραβάκια για πολλούς αιώνες τα στόλιζαν για τα Χριστούγεννα. Ήταν το σύμβολο για μια καλύτερη ζωή και στη στεριά και στη θάλασσα, καθώς ήταν πολλά τα τάματα των ναυτικών οικογενειών σε Αγίους και στη Μεγαλόχαρη Παναγία μας για «καλές θάλασσες».

Το έλατο ως Χριστουγεννιάτικο έθιμο πρωτοεμφανίστηκε το 1833 στα ανάκτορα του Ναυπλίου από τον βασιλιά Όθωνα. Όμως, το παραδοσιακό καραβάκι δεν κατάφερε να το εκτοπίσει το έλατο, καθώς ακόμα και σήμερα το έθιμο αυτό συνεχίζει να έχει σημαντική υπόσταση στα Χριστουγεννιάτικα δρώμενα της πατρίδας μας».

Καλικάντζαροι και ξωτικά

«Είναι γνωστοί σε όλους μας οι καλικάντζαροι και τα ξωτικά, οι πονηρές αυτές υπάρξεις που εμφανίζονται την παραμονή των Χριστουγέννων έως και τα Άγια Θεοφάνια», σημειώνει η κ. Ξιάρχου.

Όπως σημειώνει, «σκοπός τους, είναι πώς θα καταστρέψουν τους ανθρώπους και τη Γη αφού όλο το χρόνο με τα τσεκούρια τους πελεκούν τις κολώνες της Γης. Τα ονόματά τους πολλά – Καλιβρούσιδες, λυκοκατζούλια, κακανθραπίσματα, παγανά, σκαρκατζούλια!

Οι καλικάντζαροι ως κακά πνεύματα έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τα πονηρά πνεύματα των αρχαίων, τις Κήρες, τις Αρπίνες και τις Ερυνίες και αρπάζουν τις ψυχές των ανθρώπων φέρνοντας την εκδίκηση και τον θάνατο.[...]

Σε πολλά χωριά της πατρίδας μας οι νοικοκυρές διώχνουν τους καλικάντζαρους με διάφορους τρόπους. Η φωτιά και τα σκόρδα ήταν τα όπλα τους. Κρεμούσαν τα σκόρδα στις πόρτες κι είχαν το τζάκι πάντα αναμμένο με τη φωτιά να καίει δυνατά μέρα – νύχτα, καθώς έριχναν τα παλιά ρούχα για να τα μυρίζουν και να φεύγουν. [...] Οι νοικοκυραίοι καλούσαν τους παπάδες να αγιάσουν τα σπίτια τους με το θυμιατό του!

Και λέγαν οι καλικάντζαροι:

Φεύγετε να φεύγουμε
Έρχεται ο τρελοπαπάς
Με την αγιαστούρα του.
Μας άγιασε μας έβρεξε
Και μας κατέκαψε!»