Η Σύρος πρωταγωνίστρια του κινηματογράφου

Είναι εντυπωσιακό πως ένα μικρό νησί μιας μικρής χώρας σαν την Ελλάδα, βρίσκει πάντα τρόπους για να σε εκπλήσσει, ανακαλύπτοντας πληροφορίες και ιστορικά στοιχεία που ποτέ δεν προβλήθηκαν και δεν αξιοποιήθηκαν, όσο τουλάχιστον θα έπρεπε. Η Σύρος, μοιάζει να είναι ένα μέρος ανεξάντλητο που όσο περισσότερο ασχολείσαι με την ιστορία και τον πολιτισμό της, τόσο διαπιστώνεις ότι, οι περισσότεροι άνθρωποι που την κατοικούμε, γνωρίζουμε ελάχιστα από όσα έχει να διηγηθεί αυτός ο τόπος. Μία από αυτές τις “άγνωστες” ιστορίες, που συνέβησαν σαν σήμερα, 29 Ιουλίου του 1900, αφηγήθηκε στην “Κοινή Γνώμη” ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Νίκος Θεοδοσίου.

Ο κινηματογράφος, σαν θέαμα, παρουσιάζεται πρώτη φορά, παγκοσμίως, τον Δεκέμβριο το 1895 . Στη Γαλλία, οι αδελφοί Ωγκύστ και Λουί Λυμιέρ, βασιζόμενοι στο κινητοσκόπιο των Ντίκσον και Έντισον, εφηύραν τον κινηματογράφο (cinematographe) που αποτελούσε μία φορητή κινηματογραφική μηχανή, λήψεως, εκτύπωσης και προβολής του φιλμ. Στις 28 Δεκεμβρίου του 1895, έκαναν και την πρώτη δημόσια προβολή, στο Παρίσι. Η ημερομηνία αυτή αναφέρεται από πολλούς ως η επίσημη ημέρα που ο κινηματογράφος με την σημερινή του γνωστή μορφή έκανε την εμφάνισή του. 

Η πρεμιέρα του κινηματογράφου στην Ελλάδα

Το 1896, χάρη στους πλανόδιους, ταξιδεύει σχεδόν σε κάθε γωνιά του πλανήτη και διοργανώνονται προβολές σε διάφορες πόλεις ανά τον κόσμο. Στην Ελλάδα έρχεται για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 1896, στην Αθήνα.

Στις 29 Νοεμβρίου του 1896, η εφημερίδα Άστυ με μια μικρή ανακοίνωση ενημέρωνε τους κατοίκους της Αθήνας ότι από την ημέρα εκείνη «άρχεται η λειτουργία του Κινηματοφωτογράφου, δι ου παριστώνται αι φωτογραφίαι εν κινήσει». Όπως αναγραφόταν στο κείμενο, οι παραστάσεις θα επαναλαμβάνονταν κάθε μισή ώρα από τις 9 ως τις 12 το πρωί και από τις 2 ως τις 7 το απόγευμα. Η τιμή του εισιτηρίου είχε προσδιοριστεί στις 2,20 δραχμές ενώ τα παιδιά μέχρι 7 ετών θα πλήρωναν μισό εισιτήριο. Ο χώρος όπου στήθηκε ο πρώτος κινηματογράφος στην Αθήνα ήταν ένα άδειο, εκείνη την περίοδο, κατάστημα στο ισόγειο της οικίας της Ιφιγένειας Α. Συγγρού στην οδό Κολοκοτρώνη πίσω από την Παλιά Βουλή και δίπλα στην Πανελλήνιο Αγορά. Όσοι λοιπόν ανέβαιναν την οδό Σταδίου έβλεπαν αναρτημένη σε ένα από τα ισόγεια καταστήματα της οικίας Συγγρού μία μεγάλη επιγραφή που έγραφε “Cinematofotographe Edison”. Η επιγραφή τη νύχτα φωτιζόταν από τέσσερις ηλεκτρικές «λυχνίες Έδισων». Μέσα στο κατάστημα ήταν εγκατεστημένο ένα κινητοσκόπιο του Έντισον «εκ των επιτυχεστέρων του είδους αυτού» και προβάλλονταν δέκα μικ΄ρες ταινίες των εργαστηρίων του μεγάλου εφευρέτη, διάρκειας 30 δευτερολέπτων περίπου η καθεμία.

Το 1897 αποδεικνύεται μια πολύ δύσκολη χρονιά για την Ελλάδα όπου μαίνεται ο ελληνοτουρκικός πόλεμος και φυσικά απαγορεύονται όλα τα θεάματα. Οι κινηματογραφικές προβολές ξεκινούν ξανά το 1898. Οι ταινίες εκείνης της περιόδου, είχαν διάρκεια ενός περίπου λεπτού και συνήθως απεικόνιζαν κάποιο τοπίο, την ανθρώπινη κίνηση ή σκηνές από κάποιο θέαμα της εποχής. Ο κινηματογράφος ήταν η νέα εφεύρεση που έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να δουν τις φωτογραφίες να κινούνται, όπως έλεγαν. Η κίνηση ζωντάνευε στο πανί μέσα από αλλεπάλληλες φωτογραφίες. Αυτό βέβαια από μόνο του δεν μπορούσε να αποτελέσει ένα ολοκληρωμένο θέαμα και μέχρι τότε οι κινηματογραφικές προβολές λειτουργούσαν απλώς σαν συμπλήρωμα σε κάποια παράσταση θεάτρου ποικιλιών, όπως ονομάζονταν τότε, και περιλαμβάνανε χορευτικά, τραγούδια, σκετς κ.α. Αυτός ήταν ο κινηματογράφος μέχρι την εποχή εκείνη.

Η πρώτη επαφή των κατοίκων της Σύρου με την κινηματογραφική τέχνη

Στη Σύρο, ο κινηματογράφος έρχεται για πρώτη φορά το 1899, από τους αδερφούς Ψυχούλη. οι οποίοι ήταν οι πρώτοι κινηματογραφιστές στην Ελλάδα. Ξεκινώντας από το Βόλο, ταξίδευαν στην Αθήνα και σε διάφορες επαρχιακές πόλεις, έχοντας στην κατοχή τους κάποιες μικρές ταινίες του ενός λεπτού και χρησιμοποιώντας μαζί ανδρείκελα, παρουσίαζαν ένα ενδιαφέρον για την εποχή θέαμα. Στο πλαίσιο της μεγάλης αυτής περιοδείας που έκαναν στην Ελλάδα, επισκέφθηκαν και τη Σύρο το 1899 φέρνοντας για πρώτη φορά τους Συριανούς σε επαφή με την κινηματογραφική τέχνη.

Στο βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου “Στα παλιά τα σινεμά” αναφέρεται: “Οι αδελφοί Ψυχούλη, που ξεκίνησαν από το Βόλο, είναι οι πρώτοι που άσκησαν με συνέπεια αυτό το επάγγελμα για πολλά χρόνια δίνοντας παραστάσεις σε όλη την ελληνική επαρχία. Δυστυχώς δεν σώθηκε καμία πληροφορία γι αυτούς τους πρωτοπόρους κινηματογραφιστές. Πάντως μετά την Αθήνα, έκαναν μια εντυπωσιακή εμφάνιση στη Σύρο, την ακμαιότερη ελληνική πόλη της εποχής, παρουσιάζοντας τις εικόνες τους σαν συμπλήρωμα σε μια παράσταση νευροσπάστων. «Τας των νευροσπάστων παραστάσεις διαδέχονται αι του κινηματογράφου εικόνες, δι ων ο θεατής πραγματικώς βλέπει και μεταφέρεται εις άλλους τόπους, διότι τόσον καλώς αναπαρίσταται επί της σκηνής ζώσα και κινουμένη η ζωή» έγραψαν οι εφημερίδες του νησιού, συμπληρώνοντας ότι οι αδελφοί Ψυχούλη υποστηρίχτηκαν πάρα πολύ από τους Συριανούς οι οποίοι εκτίμησαν σ’ αυτούς «το ευηπόληπτον και τα ευγενή αισθήματα».

Η πρώτη αμιγώς κινηματογραφική παράσταση της Ελλάδας, λαμβάνει χώρα στη Σύρο

Ένα χρόνο μετά, το 1900, κάποιος άλλος κινηματογραφιστής, μάλλον από το εξωτερικό, έρχεται στη Σύρο, με ένα ολοκληρωμένο κινηματογραφικό θέαμα που παρουσίαζε πολλές ταινίες μαζί. Η παράσταση χωριζόταν σε τρεις πράξεις κατ’ αντιστοιχία των θεατρικών παραστάσεων πιθανώς. Γράφει ο Νίκος Θεοδοσίου στο βιβλίο του : “Αλλά το καλοκαίρι του 1900 ο κινηματογράφος κάνει την πιο εντυπωσιακή, μέχρι τώρα, εμφάνισή του στην Ερμούπολη της Σύρου. Είναι και πάλι ο κινηματογράφος του Έντισον που πρέπει να τον έφερε στο νησί κάποιος ξένος κατ’ ευθείαν από το εξωτερικό. Αυτός ο κινηματογράφος χαρακτηρίζεται σαν ο μέγιστος κινηματογράφος του κόσμου και όχι τυχαία αφού συνοδεύεται και από ένα άλλο «θαύμα» του μεγάλου αμερικανού, τον «φωνογράφο Έδισσων» ο οποίος “δύναται να ακουσθεί από 20 χιλ. ακροατάς εις απόστασιν 500 μέτρων”. Οι προβολές, που διαρκούν μια βδομάδα περίπου (τις τελευταίες μέρες του Ιουλίου και τις πρώτες του Αυγούστου), γίνονται στο θερινό θέατρο «Ορφεύς» και το πρόγραμμα είναι εξαιρετικά πλούσιο. Προβάλλονται καθημερινά 18 διαφορετικές ταινίες με εικόνες επικαίρων από όλο τον κόσμο, κωμικά σκετς κλπ. Μέσα σ΄ αυτές και μια άγνωστη, μέχρι τώρα, “ελληνικού ενδιαφέροντος” ταινία που φέρει τον εξόχως σκανδαλιστικό τίτλο “Συμπλοκή τεσσάρων δεσποινίδων εν Νεαπόλει Αθηνών εν τω κοιτώνι των”.

Οι τοπικές εφημερίδες δεν θα μπορούσαν να μην αναφερθούν στο πολιτισμικό και κοσμικό αυτό γεγονός. Σε κυκλοφορία του Ιουλίου αναγράφουν: «Κινηματογράφος έκτακτος πολύ κόσμον συναθροίζει, διότι αληθώς το θέαμα είνε περίεργον και αξιοθέατον» ενώ λίγες μέρες μετά, επανέρχονται στο θέμα: «Από του παρελθόντος Σαββάτου δίδει εν τω ρωμαντικωτάτω θεάτρω Ορφεύς εν μέσω πολλού και εκλεκτού κόσμου παραστάσεις, ο προ ημερών αφιχθείς μέγιστος κινηματογράφος και φωνογράφος του Έδισσων μετ΄αρκετής οπωσδήποτε επιτυχίας. Δεν πρέπει να λείψη κανείς…»

Οι αφίσες της εποχής ως ιστορικό ντοκουμέντο

Στη Σύρο εκείνης τις εποχής, γνώριζε ήδη μεγάλη ανάπτυξη το θέατρο κι έτσι είχε επικρατήσει η συνήθεια να τυπώνονται αφίσες για κάθε θεατρική παράσταση. Για τις κινηματογραφικές προβολές του 1900 κυκλοφόρησαν ειδικές αφισσέτες, οι πρώτες στο είδος τους στην Ελλάδα, καθιστώντας τη Σύρο πρωτοπόρα και σε αυτό. Η πρώτη κινηματογραφική προβολή παρουσιάστηκε στις 29 Ιουλίου στο θέατρο Ορφεύς, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή Βαπόρια και το οποίο, δυστυχώς, δεν υπάρχει πια. Από τις αφίσες - προγράμματα που είχαν τυπωθεί για τις παραστάσεις έχουμε τις μοναδικές πληροφορίες για τότε. Πάνω, αναγράφονται όλοι οι τίτλοι των ταινιών όπως και το ότι ανάμεσα στην κάθε πράξη, θα προβάλλονταν εικόνες με ελληνικά θέματα. Αυτό ήταν το πρώτο αμιγώς κινηματογραφικό θέαμα στην Ελλάδα.

Μια τυχαία ανακάλυψη

Όπως μας διηγείται ο κ.Θεοδοσίου, η μία από τις δύο αφίσες του 1900 είχε πρωτοδημοσιευθεί σε ένα βιβλίο που λεγόταν “Η Αθήνα στο γύρισμα του αιώνα” του 1985, το οποίο του έδειξε κάποια στιγμή ο Μάνος Χαριτάτος, ο ιδρυτής του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου “Εγώ τότε έκανα έρευνα για το σινεμά, βλέπω το πρόγραμμα της αφίσας και του είπα ότι αυτή η παράσταση δεν μπορεί να έγινε στην Αθήνα γιατί δεν υπήρχε εκεί θέατρο Ορφεύς. Το μόνο στοιχείο που είχα για να εντοπίσω πού έγινε στην πραγματικότητα αυτή η προβολή ήταν μια αναφορά στο κάτω μέρος της που έλεγε ότι τα εισιτήρια διατίθενται σε ένα συγκεκριμένο καφενείο. Κάνοντας έρευνα για να βρω πού υπήρχε αυτό το καφενείο, ανακάλυψα ότι η παράσταση έγινε στην Ερμούπολη”

Οι ταινίες που παρακολούθησαν πρώτοι οι Συριανοί

Ο Νίκος Θεοδοσίου κάνοντας έρευνα, ανακάλυψε πως σχεδόν όλες οι ταινίες που παρουσιάστηκαν τότε ήταν από την Αμερική, ταινίες του Τόμας Έντισον. Από τις αφίσες, γνώριζε τους ελληνικούς τίτλους των ταινιών, διότι εκείνη την εποχή θα ήταν άτοπο να παρουσιαστούν με τους αυθεντικούς ξενόγλωσσους τίτλους, οπότε χρειάστηκε να κάνει μεγάλο αγώνα για να εντοπίσει τις ταινίες με τους πρωτότυπους τίτλους, χωρίς να γνωρίζει εξαρχής να έχουν όλες διασωθεί “Ευτυχώς, μας λέει ο σκηνοθέτης, αρκετές από αυτές έχουν διασωθεί γιατί τότε συνέβαινε το εξής αξιοπερίεργο αλλά σωτήριο για τον κινηματογράφο: Ο Τόμας Έντισον ήθελε να κατοχυρώσει αυτές τις ταινίες. όπως κατοχύρωνε και κάθε άλλη εφεύρεσή του. Η κατοχύρωση των εγγράφων τότε γινόταν στην Βιβλιοθήκη του Αμερικάνικου Κογκρέσου. Το κινηματογραφικό φιλμ όμως , εκείνα τα χρόνια δεν θεωρείτο από τη βιβλιοθήκη σαν υλικό προς κατοχύρωση γιατί ήταν κάτι εντελώς καινούργιο και καθόλου αναγνωρισμένο. Οπότε, ο Έντισον είχε αναγκαστεί να εκτυπώνει σε φωτογραφικό χαρτί, σε ρολά, ολόκληρες τις ταινίες του. Από αυτά τα ρολά τα κινηματογραφικά, έγινε πολύ αργότερα η αποκατάσταση των ταινιών και τις έχουμε τώρα. Έτσι λοιπόν, 1500 περίπου ταινίες του Έντισον εκείνης της εποχής διασώθηκαν και προσπαθήσαμε κι εμείς να εντοπίσουμε αυτές που παρουσιάστηκαν τότε στη Σύρο” Αναφερόμενος στα λίγα στοιχεία που έχει ανακαλύψει για εκείνες τις προβολές συγκεκριμένα, ο Νίκος Θεοδοσίου είπε: “Δυστυχώς , στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρες δεν έχουμε ρίξει πολύ βάρος στη διατήρηση τεκμηρίων του παρελθόντος, δεν έχουν αξιολογηθεί σωστά κι έτσι με πολύ κόπο μπορεί κάποιος να βρει στοιχεία”

Η αναβίωση του 1999

Βρίσκοντας τελικά αρκετές από αυτές τις ταινίες που είχαν προβληθεί στη Σύρο του 1900 και βασισμένοι σε αυτό το υλικό, το 1999, στον θερινό κινηματογράφο Παλλάς της Σύρου που μεταμορφώθηκε σε θέατρο Ορφεύς, παρουσιάστηκε μια παράσταση - αναβίωση εκείνης της πρώτης κινηματογραφικής προβολής, σε σκηνοθεσία Νίκου Θεοδοσίου και οργάνωση παραγωγής Τέο Ρόμβου.

Η αναβίωση ήταν μια θεατροκινηματογραφική παράσταση, με ηθοποιούς που υποδύονταν τον ξένο κινηματογραφιστή εκείνης της εποχής που ήρθε στη Σύρο με τη βοηθό του. Τους ρόλους είχαν αναλάβει ο Γιώργος Μιχαλάκης και η Κλαυδία Ζαραφωνίτου.

Έγραφε το δελτίο τύπου της εποχής:

“Την Πέμπτη 26 Αυγούστου 1999, στις 9 το βράδυ, ένα παλιό λαντώ θα διασχίσει αργά την πλατεία Μιαούλη στην Ερμούπολη της Σύρου και θα σταματήσει μπροστά στο θερινό κινηματογράφο Παλλάς. Από πίσω, ασθμαίνοντας, θα ακολουθεί ο ανυπόδητος αχθοφόρος του λιμανιού κουβαλώντας στο καροτσάκι του ένα μεγάλο ξύλινο κιβώτιο. Από το λαντώ θα κατεβούν ένας μεσήλικας κύριος και η συνοδός του. Η ενδυμασία τους παραπέμπει στις αρχές του αιώνα. Όταν το ξύλινο κιβώτιο ανοιχτεί, θα αποκαλύψει μια πρωτόγονη κινηματογραφική μηχανή προβολής και μερικά τσίγκινα κουτιά με ταινίες.

Έτσι θα ξεκινήσει η αναβίωση της πιο σημαντικής κινηματογραφικής προβολής στην Ελλάδα στο τέλος του περασμένου αιώνα, που πραγματοποιήθηκε στο θερινό θέατρο Ορφεύς της Ερμούπολης..”

Ο σκηνοθέτης επιστρέφει στη Σύρο για το SIFF 2022

Ο Νίκος Θεοδοσίου σπούδασε κινηματογράφο στην Αθήνα και το Παρίσι. Το συγγραφικό έργο του εκτείνεται από τη λογοτεχνία ως την ιστορική έρευνα με ιδιαίτερη προσήλωση στην ιστορία των κινηματογράφων στην Ελλάδα. Στον κινηματογράφο είναι προσανατολισμένος στην σκηνοθεσία ντοκιμαντέρ με πολλές συμμετοχές σε Φεστιβάλ. Είναι  ιδρυτικό μέλος του Νεανικού Πλάνου (Ομάδα δημιουργών για την οπτικοακουστική έκφραση των νέων ανθρώπων), μέλος της τριμελούς γραμματείας του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους, καλλιτεχνικός διευθυντής της Camera Zizanio (Ευρωπαϊκή Συνάντηση Νεανικής Οπτικοακουστικής Δημιουργίας), μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας «Σκασιαρχείο».

Το Σάββατο 30 Ιουλίου, θα βρίσκεται στη Σύρο για να παρουσιάσει την μικρού μήκους ταινία του, στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Σύρου

“Ghastly Memories 1 [Φρικτές αναμνήσεις 1]”, Γαλλία, 1968:

“Το 1968 συναντιούνται ο Νίκος Θεοδοσίου και ο Τέος Ρόμβος – νέοι κινηματογραφιστές που θα συνδεθούν εφ’ όρου ζωής με μια βαθιά φιλία. Οι δυο τους θα μαζέψουν λίγα χρήματα για να αγοράσουν την πρώτη τους κάμερα, κι έτσι αλωνίζουν με ενθουσιασμό στους δρόμους του Παρισιού για να απαθανατίσουν εικόνες”

Ντράιβ – ιν στην Ντελαγκράτσια, Ποσειδωνία, 21:00
 

*Στο κείμενο χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες και αποσπάσματα από το βιβλίο “Στα παλιά τα σινεμά” και από το προσωπικό blog του Νίκου Θεοδοσίου