ΣΥΡΟΣ Μια πολυσήμαντη παρουσία στο Αιγαίο

Η Σύρος, όπως και τα περισσότερα κυκλαδονήσια αναδύεται από τη θάλασσα σε μορφή γυμνών και απότομων βράχων. Και τ’ όνομα της Σούρ ή Οσούρα ή Σύρα, σημαίνει βραχώδης. Ο Όμηρος στην “Οδύσσεια” την λέει Συρίη και την χαρακτηρίζει ως... “οινοπληθή και πολύπυρο”. Μ’ ένα πέταγμα πίσω στο παρελθόν, ο επισκέπτης μπορεί να συναντήσει τις πρώτες ρίζες του ανθρώπου του Αιγαίου, του Κυκλαδίτη, που κάπου στα μέσα της 7ης χιλιετίας π.Χ. κάνει την πιο ειρηνική επανάσταση που γνώρισε το ανθρώπινο γένος. Την νεολιθική επανάσταση. Το πέρασμα δηλαδή του ανθρώπου από το “στάδιο του πλάνητα” κυνηγού – τροφοσυλλέκτη στο στάδιο του καλλιεργητή – κτηνοτρόφου με την εγκατάστασή του σε μόνιμο συνοικισμό. Την 3η χιλιετία π. Χ. Αναπτύσσεται στον κυκλαδικό χώρο ένας από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς του κόσμου που διεθνώς έχει ονομασθεί από τους ειδικούς “Πολιτισμός ΚΕΡΟΣ – ΣΥΡΟΣ” Οι ανασκαφές του 1898 έφεραν στο φως το καλλίτερο και πιο χαρακτηριστικό δείγμα οργανωμένου, πλούσιου και πολυάνθρωπου οικισμού κοντά στη θάλασσα, με τεχνητή και φυσική οχύρωση του λόφου ΚΑΣΤΡΙ και με εκτεταμένο νεκροταφείο που βρέθηκε στη Χαλανδριανή. Το πλήθος των τάφων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου έφερε στο φως (όταν έσκαψαν τάφους) πλούσια κτερίσματα που δίνουν μία εικόνα της καλής οικονομικής κατάστασης των κατοίκων... εκείνης της εποχής. Ο αρχαίος κυκλαδίτης έφερε τιμή στους νεκρούς και πίστευε πως ο θάνατος είναι η αρχή μιας νέας ζωής. Αυτή την πίστη του την εκφράζει με μια ολόκληρη διαδικασία ταφικών εθίμων. Ο νεκρός συνοδεύεται μέσα στον ιδιαίτερα φροντισμένο τάφο του... με ότι αγαπούσε πιο πολύ και ιδιαίτερα ομόρφαινε τη ζωή του με “κτερίσματα”*. Η πρωτοκυκλαδική περίοδος του κυκλαδικού πολιτισμού (2.800-2.300 π.Χ.) που την αντιπροσωπεύουν οι πολιτισμοί της Σύρου και της Κέρου, είναι η ώριμη και η πιο πλούσια περίοδος με την άφθονη παρουσία του χαλκού, που ήταν: εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, με την εξαίρετη γραπτή κεραμική και την παρουσία των πανέμορφων, μοναδικής τέχνης, μαρμάρινων κυκλαδικών ειδωλίων. Πολλά ειδώλια* ο κυκλαδίτης καλλιτέχνης μας τα προσφέρει, πολλές φορές, μ’ ένα φούσκωμα της κοιλιάς,ίσως για να δηλωθεί η μεγαλειώδης ώρα της κύησης, εξιδανικεύοντας την θηλυκή παρουσία και εκφράζοντας έτσι μία άλλη αντίληψη για τη λατρεία της γυναικείας θεότητας. Όλος αυτός ο αρχαίος κόσμος των νησιών μας είναι κυκλωμένος από τη θάλασσα. Τη θάλασσα που προκαλεί δέος. Παγιδευμένος ο κόσμος στη δύναμη των στοιχείων της θάλασσας, αφέθηκε στη διάθεσή της να διαμορφώσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Εναρμόνισε (ο αρχαίος κόσμος) τα χρώματά του, τα σχέδιά του και τα σύμβολά του με το θαλασσινό στοιχείο. Οι κυκλαδίτες έγιναν, εκείνη την εποχή, μια ισχυρή ναυτική δύναμη και όπως φαίνεται σ’ ολόκληρη την Πρωτοκυκλαδική περίοδο, με ορμητήριο το Αιγαίο, ταξιδεύουν στη Μεσόγειο και φθάνουν ως τον Εύξεινο Πόντο και ίσως ως την Αδριατική. Το εμπόριο και η ναυτιλία ακμάζουν και η οικονομία τους είναι ανθηρή.

Ο περίφημος Οψιανός

Είναι η πολύτιμη ηφαιστειογενής σκληρή πέτρα της Μήλου. Χρησιμοποιήθηκε ασταμάτητα σαν κύριο υλικό για εργαλεία (σμίλες, κοπίδια, ξυράφια) και μεταφέρεται με τα πλοία τότε των κυκλαδιτών παντού. Η κεραμική και η αγγειοπλαστική, στην 3η χιλιετία π.Χ. φτάνει στην σπουδαία άνθησή της. Σ΄ αυτή την εποχή ανήκουν τα περίφημα γνωστά και εξαιρετικής χαρακτής διακόσμησης “τηγανοειδή”, σκεύη... ή “κάτοπτρα”, όπως τα θέλουν και τα ονομάζουν διάφοροι ερευνητές.

“Τηγανόσχημο”

Τα “τηγανοειδή” είναι σκεύη από καστανόχρωμο ή τεφρό , (με στάχτη, πηλό), και έχουν διχαλωτή λαβή που κατά κανόνα στο πάνω μέρος της είναι χαραγμένο το ηβικό* τρίγωνο. Χρησίμευαν για τύμπανα με την τοποθέτηση τεντωμένου δέρματος στα χείλη τους, ή για κάτοπτρα γεμισμένα με νερό στην εσωτερική επιφάνεια. Ο πλούτος της χαρακτής διακόσμησης είναι μία αισθητική απόλαυση. Τον 19ο αιώνα ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας ανάσκαψε στη Χαλανδριανή της Σύρου και έφερε στο φως πλούσια περίτεχνα κτερίσματα! Παρουσιάζω μόνο ένα σημαντικό “τηγανοειδές”, σκεύος που έχει το πολύκωπο πλοίο στο κέντρο και στο πλάι του έχει το πολύ γνωστό ψάρι. Η επιφάνειά του είναι ιδιαίτερα στολισμένη με τηγανοειδή παρουσίαση και η τριγύρω επιφάνειά του είναι ολοστολισμένη με “σπείρες”... δηλαδή είδος διακοσμητικού σχήματος.

1 Ειδώλιο: μικρό άγαλμα από οποιαδήποτε ύλη.

2 Κτερίσματα: ευρήματα σε αρχαίο τάφο.

3 Ηβικό: Ικανό για πράξη.

4 Τεφρό: Έχει το χρώμα της τέφρας, σταχτή, γκρίζο.