Σινεπιλογές

Ο ουμανισμός στο σινεμά

Οι σημαντικότεροι σκηνοθέτες (1ο μέρος)

«Ο ουμανισμός ορίζει τον άνθρωπο ως υπέρτατη αξία και μέτρο του κόσμου. Πρέπει να παλέψουμε για την πρόοδο του πολιτισμού, τείνοντας προς μια μορφή κοινωνίας όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι, ίσοι ,δίκαιοι. Υπάρχει λοιπόν ηθική όπως και μια δράση, πράξη προς την ελευθερία, την ισότητα την δικαιοσύνη, στο επίπεδο του ατόμου όσο και της κοινωνίας…» Γ. Μπακογιαννόπουλος

Οι σκηνοθέτες που το έργο τους διαπνέεται από τις αξίες του ουμανισμού ,αισθάνονται ,σκέπτονται και κινηματογραφούν με αυτές τις ιδέες ανεξάρτητα από το κινηματογραφικό είδος που υπηρετούν. Ας αναφερθούμε λοιπόν στους σημαντικότερους από αυτούς.

Ζαν Ρενουάρ

Ο  Ρενουάρ υπήρξε ο πιο επιδραστικός  σκηνοθέτης που αναδύθηκε από τη «σχολή» του γαλλικού ποιητικού ρεαλισμού .Άρχισε μεθοδικά από  τα μέσα της δεκαετίας του ’20 ,με τις πρώιμες ταινίες του να μαθαίνει τα μυστικά της 7ης τέχνης, προετοιμάζοντας τη μελλοντική, συγκλονιστική κινηματογραφική του κατάθεση που έφτασε στο απώγειο της στην δεκαετία του 30, με μια σειρά από ανεπανάληπτα αριστουργήματα. Το σύνολο του έργου του αναπτύχθηκε σαν μια τοιχογραφία της σύγχρονης Γαλλίας, καλύπτοντας με συνέπεια όλα τα κοινωνικά στρώματα με μια νατουραλιστική αντίληψη. Έργο διαχρονικό, πολυεδρικό, προφητικό,  κομψό  ,διαυγές. Ώρες ώρες δίνει την εντύπωση ότι δε σκηνοθετεί, αλλά ζωγραφίζει, όπως ο πατέρας του ,κατορθώνοντας να αιχμαλωτίσει το άφατο ,το αόρατο. Με ένα απόλυτα προσωπικό στιλ που παλινδρομεί ανάμεσα στο λυρικό και το ρεαλιστικό, ήταν ο πρώτος που παρουσίασε συστηματικά το ύφος που οι ιστορικοί ονομάζουν ποιητικό ρεαλισμό. Ο Ρενουάρ κράτησε αποστάσεις από πολιτικά δόγματα και ιδεολογικές αγκυλώσεις παρά το γεγονός ότι είχε αριστερές πεποιθήσεις. Είναι ο κατεξοχήν ουμανιστής σκηνοθέτης που παρατηρεί  με ευαισθησία και δέος τα μυστήρια της ύπαρξης και της θνητής φύσης. Οι ταινίες του πρεσβεύουν μια κρυστάλλινη ηθική  στάση και την ακλόνητη πίστη του στον άνθρωπο.

 Ωστόσο είναι περίεργο το γεγονός ότι για έναν σκηνοθέτη που διατηρείται σε τόσο μεγάλη εκτίμηση  η φήμη του φαίνεται να στηρίζεται μόνο σε μια χούφτα από τις σαράντα περίπου ταινίες που έκανε. Οι ταινίες που ο Renoir σκηνοθέτησε μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, μαζί με μεγάλο μέρος της πρώιμης δουλειάς του, τείνουν να αγνοούνται, ενώ η μεγαλύτερη προσοχή εστιάζεται στις δύο ταινίες για τις οποίες είναι πιο γνωστός,  τα όντως αριστουργηματικά «Η Μεγάλη Χίμαιρα» και ο «Κανόνας του παιχνιδιού». Αυτό προφανώς αδικεί το υπόλοιπο έργο του που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και στυλ. Η τάση του για πειραματισμό, η περιφρόνησή του για τα κλισέ και η ελεύθερη πνευματική φύση του εμπλουτίζουν με αναρχία, ζωτικότητα και ποικιλία στον κινηματογράφο του, ο οποίος είναι ουσιαστικά ασυναγώνιστος. Το μεγαλείο του Ρενουάρ ως σκηνοθέτη έχει λιγότερη σχέση με την τεχνική του ικανότητα ως metteur-en-scène και πολύ περισσότερο με την ανήσυχη ιδιοσυγκρασία και τη βαθιά αγάπη του για την ανθρωπότητα. Όπως ο ζωγράφος πατέρας του Ωγκύστ, εμπνεύστηκε από την παροδική ομορφιά της ζωής και η τέχνη του Ζαν μπορεί να συνοψιστεί ως μια προσπάθεια να συλλάβει αυτή την ομορφιά μέσα σε ένα πλαίσιο και να την διατηρήσει για πάντα.

Στο ουμανιστικό του αριστούργημα η «Μεγάλη Χίμαιρα/ La Grande Illusion» (1937) –όπου αφηγείται τις ιστορίες Γάλλων στρατιωτών που προσπαθούν να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους σε στρατόπεδο φυλακισμένων- θέτει το διαχρονικό όσο και οικουμενικό  ερώτημα: είναι ποτέ δυνατόν, με ποιο τρόπο και κάτω από ποιες συνθήκες, τα ταξικά δεσμά να γκρεμιστούν και να αναπτυχθούν σχέσεις ισότητας, συντροφικότητας και αλληλεγγύης, πέρα και πάνω από τάξεις, φύλα και εθνικότητες μεταξύ των ανθρώπων; Όποιος όμως μπορεί να διατυπώσει αυτό το ερώτημα δεν χρειάζεται καν την απάντηση του, όπως υποδηλώνει και ο εύγλωττος τίτλος του φιλμ.

Ένας από του ελάχιστους Γάλλους σκηνοθέτες  που δεν είχε κατηγορηθεί από το «Νέο Κύμα» για στείρο ακαδημαϊσμό , ο Ρενουάρ, με τις ταινίες του, θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον γαλλικό και παγκόσμιο κινηματογράφο με αποτέλεσμα να θεωρείται σήμερα ένας από τους πιο επιδραστικούς δημιουργούς. Ο Jean-Luc Godard θα περιγράψει εύστοχα το έργο του Ρενουάρ:  «Τέχνη ταυτόχρονα με τη θεωρία της τέχνης. Ομορφιά ταυτόχρονα με το μυστικό της ομορφιάς. Κινηματογράφος ταυτόχρονα με την εξήγηση του κινηματογράφου.»

Σήμερα, αν και μεγάλο μέρος του έργου του είναι σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένο, ο Ρενουάρ κατέχει εξέχουσα θέση στο πάνθεον των μεγάλων κινηματογραφιστών. Η ανθρωπιά του, το καλλιτεχνικό του επίπεδο και η προσπάθειά του για πειραματισμό είναι εμφανή σε όλο του το έργο. Όχι μόνο ήταν μια σημαντική επιρροή στο γαλλικό νέο κύμα αλλά παραμένει έμπνευση για τις γενιές των κινηματογραφιστών που ήρθαν αργότερα, και όχι μόνο στη Γαλλία. Ο κινηματογράφος του Ρενουάρ έχει μια καθολική και διαχρονική επίκληση. Ίσως ο Chaplin είχε δίκιο όταν είπε: «Ο μεγαλύτερος σκηνοθέτης στον κόσμο; Κατά τη γνώμη μου, είναι Γάλλος. Ονομάζεται Ζαν Ρενουάρ.