«Η Μουσική ήταν θέμα ζωής και θανάτου για μένα»

Επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, αναγορεύθηκε ο Σταύρος Ξαρχάκος, σε τελετή που έλαβε χώρα στις 19 Δεκεμβρίου στη μεγάλη αίθουσα τελετών του ΕΚΠΑ.

Σε ιδιαίτερα συγκινητικό κλίμα πραγματοποιήθηκε η τελετή αναγόρευσης του μεγάλου μουσικοσυνθέτη Σταύρου Ξαρχάκου σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α.

Στο πλαίσιο της εκδήλωσης, ο καθηγητής Εθνομουσικολογίας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής, Λάμπρος Λιάβας, μίλησε με τα λαμπρότερα λόγια για το μεγάλο συνθέτη, ο οποίος αποτελεί επίσης τον εμπνευστή και ιδρυτή της “Μεγάλης του Μάρκου Σχολής – Εν χορδαίς και οργάνοις” στη Σύρο.

Από την πλευρά του ο μουσικοσυνθέτης στην ομιλία του πραγματοποίησε ένα κοινωνικοπολιτικό σχόλιο, για το τεράστιο έλλειμμα πολιτισμού, που αυτή την εποχή μαστίζει την ελληνική πραγματικότητα.

«Πίστη σε μια μουσική ομοούσια και αδιαίρετη»

Κάνοντας εκτενέστατη αναφορά, τόσο στην παρουσία του Σταύρου Ξαρχάκου στην ελληνική και διεθνή μουσική σκηνή, όσο και στην προσωπική του πορεία από το 1939 έως σήμερα, ο καθηγητής, κ. Λιάβας, μεταξύ άλλων, υπογράμμισε:

“Στην πολύχρονη καριέρα του, με το τεράστιο συνθετικό έργο και τις άπειρες συνεργασίες του, ο Ξ. κατόρθωσε να συνδυάσει με τόλμη και όραμα: τον Βαμβακάρη με τον Μπερνστάιν, τον Μπιθικώτση με τον βαρύτονο Κώστα Πασχάλη, τη Μοσχολιού με την Αγνή Μπάλτσα, το μαντολίνο του Βιβάλντι με το μπουζούκι του Κώστα Παπαδόπουλου, το «Ρέκβιεμ» του Μότσαρτ με το «Αμάν-αμήν» και πολλά-πολλά ακόμη, στα οποία ο χρόνος δεν μας επιτρέπει να αναφερθούμε αναλυτικότερα αυτή τη στιγμή, αλλά που παραμένουν ανοιχτά προς έρευνα και μελέτη. Και ολ’ αυτά χωρίς την παραμικρή καλλιτεχνική αυθαιρεσία ή λαϊκισμό, αλλά με βαθειά-πολύπλευρη γνώση, απ’ όπου απορρέουν ο σεβασμός και η πίστη σε μια μουσική ομοούσια και αδιαίρετη. Ως πανανθρώπινη μορφή έκφρασης κι επικοινωνίας, ως σύμβολο πολιτισμικής ταυτότητας και ως κιβωτό της συλλογικής μνήμης. Μια μουσική ουσιαστικά λαϊκή, ως κοινόχρηστο αγαθό και όχι ως καταναλωτικό προϊόν. Αλλά και –παράλληλα – μια μουσική δημιουργία «επώνυμη», όπου η δύναμη του λαϊκού γονιμοποιεί το «λόγιο-κλασικό», σ’ έναν δυναμικό διάλογο απ’ όπου ξεπηδά ένα νέο αυτόνομο έργο τέχνης. Αυτό είναι το αίτημα-πρόκληση για ένα πραγματικά «έντεχνο-λαϊκό» ελληνικό τραγούδι που πολύ λίγοι-ελάχιστοι «εκπρόσωποί» του κατόρθωσαν να πραγματώσουν, χωρίς να στρώσουν το πρωτογενές παραδοσιακό υλικό (ως άλλοθι) στην …προσκρούστεια κλίνη των κλασικών τους απωθημένων! Ο Ξαρχάκος είναι αναμφίβολα ένας από τους κορυφαίους σ’ αυτόν τον αγώνα αντοχής. Και ο χρόνος μένει να αποδείξει αν θα είναι –όπως προσωπικά θεωρώ- και «Ο» κορυφαίος!”

Με αφορμή την αναφορά του στην Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής (ΚΟΕΜ), την οποία ο συνθέτης κατάφερε, μετά από πολλές προσπάθειες, να συστήσει, αλλά δυστυχώς τα όργανά της “έπαψαν” το 2007, ο καθ. Λάμπρος Λιάβας τόνισε, ότι «το αίτημα για έναν ανάλογο επίσημο φορέα για την έρευνα, προβολή και διάδοση της ελληνικής λαϊκής μουσικής σε όλες της τις εκφράσεις παραμένει πιο επίκαιρο παρά ποτέ! Όπως, βεβαίως, παραμένει και το αίτημα για αρχειοθέτηση, ψηφιοποίηση, συστηματική μελέτη και αποτίμηση του συνολικού έργου του Σταύρου Ξαρχάκου, ώστε να είναι προσβάσιμο στην καλλιτεχνική, εκπαιδευτική κι επιστημονική κοινότητα, ως σημείο αναφοράς και πηγή δημιουργικής έμπνευσης. Προς αυτή την κατεύθυνση, εξυπακούεται ότι το Πανεπιστήμιο μας, το Τμήμα Μουσικών Σπουδών και ο Τομέας Εθνομνουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας μπορούν κι επιθυμούν να συμβάλουν ουσιαστικά».

«Ζούμε μία εποχή πρωτοφανούς πνευματικού ελλείμματος»

Ξεκινώντας την ομιλία του ο συνθέτης, κ. Ξαρχάκος δήλωσε συγκινημένος, πως αποτελεί μεγάλη τιμή στο πρόσωπό του η αναγόρευσή του ως Επίτιμου Διδάκτορα.

«Η μουσική είναι μια φυσιοκρατική αντίληψη των πραγμάτων. Είναι η θεϊκή επικοινωνία των ήχων. Περιγράφει τα ψυχικά βιώματα μ’ ένα κώδικα ανιδιοτελή. Δημιουργώντας ανάταση ψυχής και σαν αποτέλεσμα ανάταση πνεύματος. Είναι ένα ανυπάκουο σύννεφο, που επικάθεται και γαληνεύει την πιο φουρτουνιασμένη θάλασσα. Είναι ανυπάκουο σε συνημμένους λογικούς κανόνες και δεν υποτάσσεται στην κανονικοποιημένη αριθμητική συλλογικότητα. Είναι επαναστατικό!», ανέφερε.

Ο κ. Ξαρχάκος τόνισε πως «επιτακτική ανάγκη είναι η επαναξίωση του πολιτισμού με αμετάθετο στόχο, ένα νέο ανθρωπισμό, στα πλαίσια του οποίου πρωτεύουσα θέση θα έχει η τέχνη, ως ύψιστη έκφραση της ελευθερίας και της δημιουργίας. Όχι η καταναλωτική και εμποριοκρατική λειτουργία που γίνεται συμπλήρωμα της ωμής νεοβάρβαρης υπερεξουσιαστικότητας».

Πραγματοποιώντας έναν κοινωνικό, πολιτιστικό και πολιτικό σχολιασμό της σημερινής εποχής, ο συνθέτης επεσήμανε:

«Μεγαλουπόλεις τέρατα, τεχνολογίες, αυτοματισμοί και εκβιομηχανίσεις υποβαθμίζουν και καταστρέφουν το περιβάλλον. Η ανεξέλεγκτη “ανάπτυξη” δημιουργεί κοινωνικές αντιθέσεις με αποτέλεσμα τη διάλυση των παραδοσιακών μορφών αλληλεγγύης. Μορφές γραφειοκρατικές που ανωνυμοποιούν και αποπροσωποποιούν τον άνθρωπο. Το κοινωνικό κράτος μεταβλήθηκε σ’ ένα φιλάνθρωπο δράκο. Η διεφθαρμένη ψευτοηθικίζουσα δύση επιπλέει σ’ ένα σύμπαν ακουσταπάτης και οφθαλμαπάτης. Οι εικόνες, οι ήχοι, τα “πνευματικά” ερεθίσματα των σύγχρονων μορφών επικοινωνίας υποτάσσουν κάθε στιγμή τη λογική και την αισθητική μας, μεταμορφώνοντάς μας από ενεργούς πολίτες σε αδρανή μάζα. Ζούμε την έλλειψη της γνώσης και την επιβολή της άποψης. Η εποχή μας, εποχή μηχανοκρατίας και πολεοδομικής φυλάκισης, βιομηχανοποιεί ιδέες, πρόσωπα και γεγονότα. Είναι μια εποχή πρωτοφανούς πνευματικού ελλείμματος στο σύνολο των θεσμών, συμπεριλαμβανομένων ενίοτε και εκείνων που από τη φύση τους παράγουν γνώση και πολιτισμό».

Ωστόσο, όπως είπε, «το θείο δαιμόνιο της ανθρωπότητας οφείλει να ξεπεράσει όλα τούτα εφ’ όσον κινητοποιήσει τις πνευματικές, ηθικές δυνάμεις και αξίες που τρέφονται από εκείνες τις άχρονες και άχραντες πηγές», ενώ συμβούλευσε, πως «η έξοδος από τούτη την κρίση προϋποθέτει την υπέρβαση των πολιτικών και πολιτισμικών αιτίων της. Ο αλληθωρισμός σαν αίτιο είναι που μετατρέπει την κρίση σε εγγενές πρόβλημα της χώρας. Το μέλλον επιτάσσει: φαντασία, όραμα, αρχές, αξίες, ιστορική γνώση και σεβασμό στις παραδόσεις. Γιατί στην ιστορία και στην παράδοση “κουμπώνει” η ψυχή μας».

«Εν αρχή ην ο ήχος»

«Γεννήθηκα στα Εξάρχεια στις 14 Μαρτίου του 1939. Ήταν μια εποχή που οι ήχοι και οι εικόνες καταγράφονταν έντονα, ακόμα και σε ένα παιδί της ηλικίας μου. Ήταν ανατριχιαστικός ο ήχος της σειρήνας και απάνθρωπο το θέαμα μιας τεράστιας ουράς σκελετωμένων ανθρώπων για να πάρουν ένα κομμάτι μπομπότα. Και τραγικός ο ρόγχος του θανάτου στα πεζοδρόμια της Θεμιστοκλέους. Όμως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα αυτά με την κιθάρα της και το τραγούδι της», ανέφερε ο Σ. Ξαρχάκος, πηγαίνοντας πίσω στα χρόνια του πολέμου.

«Ο Οργανισμός ΕΛΛΑΣ βγήκε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με ένα ανύπαρκτο ανοσοποιητικό σύστημα τραυματισμένος, ερειπωμένος,κατακερματισμένος, αδύναμος. Και σαν Αρμαγεδδών έπεσε για να αποτελειώσει οτιδήποτε είχε μείνει. Μια επιδημία, ένας ιός που ακόμα δυστυχώς είναι εν δυνάμει. Ο εμφύλιος. Όμως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα τούτα με την κιθάρα της και το τραγούδι της. Να λοιπόν γιατί η Μουσική ήταν θέμα ζωής και θανάτου για μένα», εξήγησε.

Τέλος, ο συνθέτης, προτού ευχαριστήσει από καρδιάς για την τιμή της αναγόρευσής του σε Επίτιμο Διδάκτορα, τονίζοντας, πως γεγονότα όπως αυτό «δίνουν κουράγιο για το επέκεινα και θάρρος για την πορεία προς το άγνωστο», σημείωσε προς το κοινό:

«Τα χρόνια πέρασαν, πολύ δύσκολα χρόνια. H Μουσική ήταν η απόλυτη και καθημερινή μου ενασχόληση. Ευτύχησα να έχω σπουδαίους και εμπνευσμένους δασκάλους. Τον Στράτο Παγιουμτζή, τον Γιάννη Παπαιωάννου, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Νίκο Γκάτσο, την Nadia Boulanger, τον David Diamond, τον Leonard Bernstein. Έτσι έμαθα να μιλώ όσο μπορώ λιγότερο. Έτσι έμαθα να ακούω και να αφουγκράζομαι όσο μπορώ περισσότερο. Έτσι έμαθα ότι στις πέντε οριζόντιες γραμμές του πενταγράμμου δεν κάθονται μαύρα στίγματα αλλά χελιδόνια που τραγουδούν αδιάκοπα. Αλλά για να τα ακούσεις πρέπει να αποκτήσεις την εμπιστοσύνη τους. Έτσι έμαθα πως η Μουσική αρχίζει από σιωπή και καταλήγει σε σιωπή. Άρα οι παύσεις έχουν ήχο. Άρα δεν υπάρχει σκοτεινή υλη. Διότι εν αρχή ην ο ήχος. Τέλος έμαθα ότι δικαίωμα στην έπαρση έχει μόνο η Σημαία.».