Κοινός νους

«Ο κοινός νους είναι ολιγότερον κοινός ή όσον κοινώς νομίζεται», έγραφε ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας, σοφός ιατροφιλόσοφος καθηγητής χειρουργικής. Ήταν μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας του Μονάχου και πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Γερμανόφιλος. Διετέλεσε διορισμένος από τους Γερμανούς δήμαρχος Αθηναίων για δύο μήνες, ώσπου του ζητήθηκε ένας κατάλογος με τα ονόματα 100 πολιτών που θα χρησιμοποιούνταν ως όμηροι. Έστειλε έναν κατάλογο με 100 ονόματα που ήταν επανάληψη ενός μόνο, του δικού του. Αλλά το θέμα μου δεν είναι ο καθηγητής, αλλά ο κοινός νους. Κάπου στο διαδίκτυο βρήκα ένα είδος ορισμού του, της common sense. Λέει: "Κοινός νους είναι η ευφυΐα που καθένας ΟΦΕΙΛΕΙ να έχει. Δεν την παίρνετε από βιβλία, από δασκάλους ούτε ακόμη και από το διαδίκτυο. Ο κοινός νους είναι μόνον η σοφία που μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από το πόσο εκπαιδευμένοι ή πολυμαθείς είναι. Όμως, οσοδήποτε λυπηρό και αν είναι, δεν έχει καθένας τη σωστή ποσότητα κοινού νου". Με άλλα λόγια, ο κοινός νους δεν είναι μια γνωστική ιδιότητα, ούτε συναισθηματική ούτε βουλητική. Είναι το ολοκλήρωμα και των τριών στοιχείων του νοητού Εγώ μας. Θυμάμαι ένα πρόβλημα που μας έθεσαν όταν γινόταν η επιλογή για εφέδρους αξιωματικούς στο Κέντρο επιλογής. Μας έδωσαν τα διαθέσιμα μέσα μεταφοράς, τις δυνατότητες του καθενός και μας ζήτησαν ένα σχέδιο πώς να μεταφερθούν 500 στρατιώτες από ένα μέρος στο άλλο ξεκινώντας από τις 8 το πρωί και να φθάσουν στο τέρμα πριν από τις 12 το μεσημέρι. Βρήκα, πολύ περήφανος, έναν τρόπο και ο τελευταίος έφθανε στις 12 παρά 2΄. Δεν θεώρησε ο αξιολογητής μας την απάντησή μου ως την καλύτερη, διότι 30 στρατιώτες θα έπρεπε να περπατήσουν για 3 ώρες και θα έφθαναν στο τέλος κουρασμένοι. Υπήρχε λύση λίγο πιο πολύπλοκη, αλλά όλοι έφθαναν πιο ξεκούραστοι και ο τελευταίος στις 12.00. Αυτό απαιτεί ο κοινός νους.

Ο κοινός νους κρίνεται από το αποτέλεσμα στη λήψη μιας απόφασης. Και έχει έντονο στατιστικό χαρακτήρα. Δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να διαθέτει παντού και πάντοτε τον κοινό νου. Κάποιες αποφάσεις του θα αποδειχθούν λανθασμένες. Ούτε υπάρχει κανένας που να μη διαθέτει ούτε ίχνος κοινού νου. Κάποιες αποφάσεις του θα αποδειχθούν πιο σωστές από άλλων. Τελικά, ποιος διαθέτει τον κοινό νου, ώστε να εμπιστευθούμε τις αποφάσεις του και να τον ακολουθήσουμε; ΚΑΝΕΝΑΣ! Ο κοινός νους είναι στατιστική ιδιότητα. Λαβαίνει υπόψη του όχι ένα, αλλά όσο γίνεται περισσότερα δεδομένα, τα ιεραρχεί όμως, δίνοντας άλλη βαρύτητα στο ένα και άλλη στο άλλο, και καταλήγει σε ένα αποτέλεσμα. Τέτοια δυνατότητα δεν μπορεί να την έχει ένας άνθρωπος παντού και πάντοτε. Υπάρχουν όμως περισσότερες πιθανότητες να τη διαθέτει ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που μπορούν να διαβουλεύονται, να συζητάνε μεταξύ τους. Αυτό που λέω δεν επιδέχεται επιστημονική απόδειξη. Στο μέτρο που αποδεχόμαστε πιστεύοντας, ανάλογα με την αξιοπιστία εκείνου που το υποστηρίζει, παραθέτω τις μαρτυρίες δυο σπουδαίων μαρτύρων. Ο ένας είναι ο πιο σημαντικός θεωρητικός διανοητής σε όλους τους αιώνες, ο Αριστοτέλης: "Ἓκαστος μὲν χείρων κριτὴς τῶν εἰδότων, ἃπαντες δὲ συνελθόντες ἢ βελτίους ἢ οὐ χείρους." και παρακάτω: «Διὰ  τοῦτο  καὶ  κρίνει  ἂμεινον  ὂχλος  πολλὰ  ἢ  εἷς  ὁστισοῦν». Καθένας χωριστά είναι κατώτερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι όμως μαζί ως σύνολο συγκεντρωμένο θα είναι καλύτεροι ή τουλάχιστον όχι χειρότεροι από τους ειδικούς. Γι΄ αυτό το πλήθος αποφαίνεται καλύτερα για πολλά ζητήματα από ό,τι ο ένας, όποιος και αν είναι αυτός. Ο άλλος είναι ο εμπειρικά σκεπτόμενος, ο πατριάρχης των Ελλήνων ιστορικών, ο Κ. Παπαρρηγόπουλος: "…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδὲς τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονική διάγνωσις τῶν ολίγων. Ὃθεν ὃλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ." Ο κοινός νους του οργανωμένου πλήθους λοιπόν διαθέτει τον καλύτερο κοινό νου από οποιονδήποτε μόνο του.

Εδώ καραδοκεί μια σύγχυση. Είπαμε ότι ο κοινός νους προκύπτει από το ολοκλήρωμα των τριών στοιχείων της νόησής μας, του γνωστικού, συναισθηματικού και του βουλητικού. Υπάρχουν όμως θέματα στα οποία κυριαρχεί το γνωστικό στοιχείο, εκείνο που προκύπτει από τη διασταύρωση του νοητού με το αισθητό, της θεωρίας με την εμπειρία, της παρατήρησης με την υπόθεση. Και τότε, εκείνος που έχει την αντίστοιχη αξιόπιστη γνώση, είναι ο πιο σωστός, όχι το πλήθος. Κι αυτό, διότι το πλήθος παρασύρεται περισσότερο από την πίστη του στην αξιοπιστία κάποιων και όχι στα τεκμήρια. Όλος ο κόσμος έλεγε ότι η γη είναι επίπεδη και ο ήλιος κινείται από την Ανατολή προς τη Δύση. Και μόνος ο G. Galilei ισχυριζόταν ότι η γη είναι σφαιρική και περιστρέφεται από τη Δύση προς την Ανατολή. Το είπε, αφού διασταύρωσε τις δοξασίες προγενεστέρων του σοφών, ξεκινώντας από τον Αρίσταρχο και τον Ερατοσθένη, ο οποίος μάλιστα υπολόγισε με αξιοθαύμαστη ακρίβεια την περίμετρο της γης και φθάνοντας στον N. Kopernikus. Ο Γαλιλαίος όμως διασταύρωσε αυτά τα νοητά κατασκευάσματα με ό,τι είδε με το τηλεσκόπιο: Τον πλανήτη Δία με τους δορυφόρους του, που είχαν εκλείψεις. Επομένως, ο ουρανός δεν ήταν μια επιφάνεια, αλλά ένας τρισδιάστατος χώρος. Ακόμη και αυτή την επιστημονική γνώση του Γαλιλαίου δεν τη δέχθηκε ο πνευματική ολιγαρχία της εποχής και τον οδήγησαν ως αιρετικό στην πυρά, από την οποίαν γλίτωσε αρνούμενος τις βέβαιες γνώσεις του. Σε αμιγώς γνωστικά θέματα, επομένως, ισχύει ο επιστημονικός, όχι ο κοινός νους, αφού ο τελευταίος διαμορφώνεται, μεταξύ πολλών άλλων, και από αναπόδεικτες πίστεις.

Η πολιτεία προσπαθεί να βάλει λογική τάξη στα παραπάνω. Για την ενότητά της, προϋπόθεση για την ύπαρξή της, εξουσία, μια λειτουργία που, μόνον αυτή, έχει το δικαίωμα να εφαρμόζει νόμιμα βία. Η εξουσία χωρίζεται σε τρεις τομείς: Εκτελεστική (κυβέρνηση), νομοθετική (βουλή) και δικαστική. Η εκτελεστική απαιτεί γνώσεις και εμπειρία. Χρειάζεται διδάκτορες και μάστορες. Ικανούς να έχουν οράματα, να τα διαμορφώνουν σε σκοπούς, πρόγραμμα, αξιολόγηση και να υλοποιούν αυτούς τους σκοπούς. Η νομοθετική εξουσία χρειάζεται κοινό νου, εκείνους που θα αποφασίσουν αν οι προτάσεις της κυβέρνησης συνάδουν από γνωστική, συναισθηματική και βουλητική πλευρά με τη βούληση της κοινωνίας την οποίαν εκπροσωπούν. Θα κρίνουν επίσης με τον κοινό νου τα πεπραγμένα της κυβέρνησης. Από αυτήν θα προκύψουν οι νόμοι. Την τήρηση των νόμων από την κυβέρνηση, τη βουλή και τους πολίτες θα κρίνει η δικαιοσύνη. Αυτά για μια σωστή πολιτεία, όχι τη δική μας.