Έγκλημα και Τιμωρία

Η μετάπτωση της ανθρώπινης αγέλης σε κοινωνία έγινε όταν οι άνθρωποι άρχισαν, αντί να συλλέγουν την τροφή τους, να την παράγουν. Αυτή η εξέλιξη απαιτούσε σοβαρούς περιορισμούς στην ικανοποίηση τόσο των σιτιστικών όσο και των γενετήσιων αναγκών. Οι περιορισμοί έπρεπε να επιβάλλονται με κάποιον τρόπο. Ο οξύς διάλογος μεταξύ του δημοκρατικού Πρωταγόρα και του συντηρητικού Σωκράτη είναι ο μόνος που μας παρέδωσε ο Πλάτων και δεν καταλήγει σε εξευτελιστική ήττα του συνομιλητή του σοφού, αλλά σε ισοπαλία. Σ΄ αυτόν λοιπόν, ακόμη και ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η δίκαιη συμπεριφορά των πολιτών εξασφαλίζεται με την ποινή. Υπάρχει άραγε εναλλακτικός τρόπος;

Οι Εβραίοι κάθε έβδομη ημέρα εγκατέλειπαν υποχρεωτικά κάθε εργασία τους και μαζεύονταν στη Συναγωγή. Εκεί ξεκαθαρίζονταν τα προβλήματα της κοινωνίας τους, σύμφωνα με το Νόμο, που κατά το συντάκτη του, το Μωυσή, είχε γραφτεί με υπαγόρευση από το Θεό. Και ξαφνικά παρουσιάζεται ένας φτωχός μαραγκός, λιτοδίαιτος, που συναγείρει τα πλήθη σα βασιλιάς με το λόγο Του, αλλά καβάλα όχι σε ένα περήφανο άτι, αλλά σε ένα γαϊδουράκι. Χάνει τη ζωή Του για την αποκοτιά Του. Αλλά έμειναν οι απόστολοί Του που άλλαξαν, με πρωταγωνιστή ένα βαθύτατα μορφωμένο, τον Παύλο, και ανέτρεψαν την κατάσταση. Τώρα οι ακόλουθοι της νέας πίστης μαζεύονταν όχι σε Συναγωγή, αλλά σε Εκκλησία. Και υπάκουαν όχι σε Νόμο, αλλά σε Κανόνες. Τι σήμαινε αυτή η αλλαγή;

Στη Συναγωγή μαζεύονταν, είπαμε, υποχρεωτικά οι πιστοί. Στην Εκκλησία, με Ελληνική καταγωγή, καλούνταν όλοι απέξω να μαζευτούν, αν ήθελαν. Καμιά επιβολή ποινής εκ μέρους της κοινωνίας αν δεν έρχονταν. Μόνο η κλήση της καμπάνας. Εκεί συζητούσαν τα προβλήματά τους και προσπαθούσαν να τα λύσουν στηριζόμενοι όχι σε κάποιο Νόμο, που επιβάλλεται με ποινή, αλλά στη βάση Κανόνων. Ο κανόνας είναι το εργαλείο για να τραβηχτεί μια ίσια γραμμή χωρίς εκτροπές. Αυτό σήμαινε ότι οι συνέπειες της μη υπακοής σ΄ αυτούς είχαν άμεση συνέπεια, όχι έμμεση, εφαρμοζόμενες πάνω τους από την κοινωνία. Η καθιέρωση τόσο της Εκκλησίας όσο και του Κανονιστικού δικαίου οδηγεί ίσια στην ελευθερία, αφού ο καθένας ακολουθεί αυτό τον τρόπο ζωής αν θέλει, χωρίς να εκτρέπεται. Αν εκτραπεί, θα έχει τις άμεσες συνέπειες της εκτροπής του και όχι επιβαλλόμενες από τους ανθρώπους.

Η παραπάνω ελευθερία δεν σκοντάφτει παρά μόνον στην αφαίρεση της ελευθερίας των άλλων. Κι αυτό διότι δεν αίρει την άμυνα που είναι ένα φυσικό, όχι τεχνητό δικαίωμα. Η κοινωνία δηλαδή, αν κάποιος παρεκτρέπεται από τον παραδεκτό κοινωνικό τρόπο ζωής με τρόπο που προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων θα αντιμετωπισθεί βίαια. Κι όταν λέμε άμυνα εννοούμε τη βία που εφαρμόζεται για την εξουδετέρωση μιας απειλής που είναι και παρούσα και άδικη. Χωρίς την αμυντική βία δεν αποφεύγονται οι συνέπειές της· απλώς αλλάζει το θύμα. Δεν υπάρχει άλλη λύση.

Η υπακοή σε κανόνες, αντί σε νόμους, δεν είναι εύκολη. Απαιτεί διαρκή εσωτερίκευσή τους. Κι αυτή επιτυγχάνεται με τον καλύτερο τρόπο αν τα προβλήματα συζητούνται στην Εκκλησία. Ο ιδεολόγος Раскóльников‎ οδηγείται, μετά το έγκλημα, στην κάθαρση αφού του έχει επιβληθεί η τιμωρία από τη νόμιμη ανθρώπινη δικαιοσύνη, αλλά, τελικά, μόνον όταν απομονώνεται πια στρεφόμενος στον εαυτό του. Ο Οιδίπους αυτοτιμωρήθηκε, για το τρομερό ιερόσυλο διπλό έγκλημά του, να σκοτώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του, όταν η αλήθεια του αποκαλύπτεται. Έτσι φθάνει στην κάθαρση.

Ο θεσμός της Εκκλησίας δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο στα πλαίσια μιας μικρής κοινωνίας, όπως είναι μια ενορία. Προϋποθέτει βέβαια μια εμπνευσμένη καθοδήγηση από τον κανονιστή εφημέριο, ο οποίος δεν προσπαθεί να επιβάλει κάποιο νόμο, αλλά διευθύνει μια συζήτηση, πράγμα που δε γίνεται στα σημερινά απομεινάρια της ενορίας. Θα μπορούσε άραγε να εφαρμοσθεί σε μια πολύ ευρύτερη κοινωνία, όπως είναι ο αριθμός των πολιτών ενός σύγχρονου κράτους;

Η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί, υποστηρίζω, να βοηθήσει παίρνοντας μαθήματα από τους προγόνους μας. Στην τελειότερη (πάντως ατελή κι αυτή, χωρίς να έχει πολίτες τις γυναίκες, τους μετοίκους, τους δούλους) Αθηναϊκή δημοκρατία μας δόθηκε το κλειδί για μια τέτοια σύγχρονη λύση. Εκτός από την εκκλησία του δήμου, στην οποίαν αποφάσιζε το σύνολο των τότε πολιτών αμετάκλητα, υπήρχε και η βουλή. Η βουλή αποτελούνταν από εκπροσώπους της κοινωνίας, που δεν είχαν εκλεγεί, αλλά είχαν κληρωθεί από το σύνολο των πολιτών. Η κλήρωση (με εγγυήσεις για το ανόθευτό της) εξασφαλίζει με απρόσωπο μαθηματικό τρόπο ότι οι αποφάσεις του κληρωμένου δείγματος είναι πολύ κοντά, με ελάχιστο σφάλμα, στις αμετάκλητες αποφάσεις του συνόλου.

Τέτοιες λύσεις δεν υπάρχει καμιά εγγύηση ότι θα είναι οι καλύτερες, όπως θα δείξουν οι μελλοντικές συνέπειές τους. Ωστόσο, οι όποιες συνέπειές τους θα γυρίσουν πίσω σε εκείνους που τις πήραν. Αν ήταν σωστές, όλοι θα ευχαριστηθούν, αν ήταν κακές, όλοι θα πληρώσουν. Αντίθετα αποφάσεις που λαμβάνονται από εκλεγμένους αντιπροσώπους του λαού, αν αποδειχθούν σωστές ωφελούν εκείνους που τις πήραν, τους εκλεγμένους βουλευτές, που γιαυτό θα επανεκλεγούν, αν όχι, πληρώνονται από το σύνολο του λαού. Αυτή η διαδικασία όμως της φυσικής συνέπειας είναι η καλύτερη μέθοδος για την απόκτηση παιδείας. Δημιουργεί τις συνθήκες για να αναπτυχθούν τα κατάλληλα εξαρτημένα αντανακλαστικά στο λαό, ώστε να σκέφτεται και να ενεργεί σύμφωνα με κανόνες που ο ίδιος έχει θεσπίσει. Επιπλέον η πειθάρχηση σε τέτοιους κανόνες δεν δημιουργεί δυσπιστία, μίσος και αντιδράσεις κατά της πολιτείας, αφού στη διαμόρφωσή τους έλαβε οικειοθελώς μέρος και ο ίδιος ο πολίτης. Πολλές αντιδράσεις στις ακόμη και σωστές αποφάσεις μιας κυβέρνησης οφείλονται όχι σε πραγματική αντίθεση, αλλά στην καχυποψία που τρέφεται κατά της εξουσίας.

Για τους σύγχρονους Έλληνες, τα παραπάνω έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Ενώ διατηρούμε τη συνέχειά μας, όπως κυρίως με τη διαρκώς εξελισσόμενη χωρίς ασυνέχειες γλώσσα μας, διαφέρομε έχοντας εντελώς διαφορετική θρησκεία, παρμένη από την εξέλιξη του Ιουδαϊσμού. Όσα υποστήριξα είναι σύμφωνα με αυτό τον Ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Φυσικά, η εφαρμογή τους σκοντάφτει στους εθναμύντορες γραμματείς πολιτικούς μας που θα χάσουν τα προνόμια της εξουσίας που έχουν με την ολιγαρχία τους. Βρίσκει επίσης αντίθετους και τους θρησκευτικούς ηγήτορες φαρισαίους που θα χάσουν τα δικά τους προνόμια. Μολονότι, όχι σπάνια, στη μακρόχρονη Βυζαντινή και σύγχρονη ιστορία μας, οι δύο πηγές εξουσίες βρέθηκαν αντιμέτωπες, συμφωνούν και από κοινού αγωνίζονται να μην αλλάξει το ολιγαρχικό σύστημα που μας κυβερνά και είναι ουσιαστικά αντίθετο στη γνήσια Ελληνοχριστιανική παράδοση.