Παραλλαγές Φόβου

Πόνος και ηδονή είναι τα κύρια αισθήματα που πολώνουν τη συμπεριφορά μας από την αποφυγή του ενός προς την επιδίωξη της άλλης. Συνοδεύονται από συναισθήματα δυσάρεστα ή ευχάριστα αντίστοιχα. Με την ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών μαθαίνομε να νιώθουμε δυσάρεστα ή ευχάριστα, ακόμη και χωρίς την άμεση επαφή με το οδυνηρό ή το ηδονικό αίτιο. Τα αντίστοιχα συναισθήματα, που είναι βέβαια μελλοντικά, αφού εμφανίζονται σε αναμενόμενη, όχι παρούσα, αιτία, είναι φόβος και ελπίδα. Θα ασχοληθώ με το φόβο. Αφορά τον πόνο, το αίσθημα που συμβάλλει κυρίως στη διατήρηση της ύπαρξής μας, ενώ η ηδονή συμβάλλει στην ποιότητα της ζωής μας, και τη διατήρηση του είδους μας.

Ο φόβος παίρνει ποικίλες μορφές. Μια είναι η αγωνία. Όπως δηλώνει το όνομά της, συνδέεται με τον αγώνα. Αγώνας υπάρχει όταν αντιμετωπίζεται μια πρόκληση και προς αυτή στρέφεται η δραστηριότητά μας. Αυτή είναι γενικά πάλη ή φυγή και αποτελεί τα στοιχεία της υπερέντασης, του στρες. Παλεύομε ή τρέχομε να φύγουμε ανάλογα με το αν αγωνιζόμαστε για να επιτεθούμε σε μια λεία ή να απομακρυνθούμε από την απειλή να γίνουμε εμείς η λεία άλλων. Η υπερένταση επιτυγχάνεται με επιστράτευση πολύπλοκων νευρορμονικών μηχανισμών. Επικρατούν το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και η έκκριση αδρεναλίνης που και τα δύο αυξάνουν την ταχύτητα των αντιδράσεών μας υπερχρησιμοποιώντας τις διαθέσιμες θρεπτικές ουσίες, σάκχαρο, οξυγόνο κλπ, ενώ υπερπαράγονται άχρηστες, όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το γαλακτικό οξύ. Ταυτόχρονα εκκρίνονται ενδορφίνες, ορμόνες που μειώνουν την αντίληψη του πόνου, που θα ανέστελλε τις αντιδράσεις. Η λήψη εξωγενών ουσιών που δρουν σαν τις ενδορφίνες, αφενός βοηθούν στην επίτευξη επιδόσεων στους αθλητικούς αγώνες, αφετέρου προκαλούν ευφορία, καθώς μειώνουν τον πόνο, και μπορούν να γίνουν εθιστικές. Πρόκειται για μια κατάσταση συναγερμού, που αυξάνει τις πιθανότητες επιβίωσης, αλλά, αν διαρκέσει πολύ, εξαντλεί, καθώς οι χρήσιμες ουσίες καταναλώνονται ταχύτερα από όσο προσφέρονται και οι άχρηστες παράγονται γρηγορότερα από όσο μπορούν να αποβληθούν, ώσπου παραλύουν τα εκτελεστικά μας όργανα που παύουν να υπακούν στα νευρικά κελεύσματα.. Το ίδιο κάνει κάθε είδους συναγερμός.

Μερικές φορές αισθάνομαι φόβο χωρίς να μπορώ να εστιαστώ σε συγκεκριμένο αίτιό του. Άγχος! Κανονικά συνδέεται με την αίσθηση περιορισμού της δυνατότητάς μας να αναπνεύσουμε ή να κυκλοφορήσει η καρδιά μας το αίμα μας. Είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τη δύσπνοια και τη στηθάγχη, η "αγκούσα". Είναι υπαρξιακό άγχος. Καθώς δεν συνδέεται με συγκεκριμένο εστιασμένο αίτιο, που θα μπορούσαμε να το αντιμετωπίσουμε ή τουλάχιστον να αγωνιστούμε για να το εξουδετερώσουμε, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι΄ αυτό και γίνεται από τα πιο βασανιστικά συμπτώματα που υπάρχουν. Είναι τότε νεύρωση. Ένας τρόπος για να ξαλαφρώσουμε από το άγχος είναι, με ψυχολογικές μεθόδους όπως η ψυχανάλυση, να καταφέρουμε να συνειδητοποιήσουμε το συγκεκριμένο αίτιο που ξεκίνησε τη δημιουργία του συμπτώματος. Άλλος τρόπος είναι τα αντιαγχωτικά φάρμακα που δρουν αντιμετωπίζοντας τις βιοχημικές εξεργασίες που γίνονται στο κεντρικό νευρικό μας σύστημα και μεταφέρουν τα αγχογόνα ερεθίσματα.

Ακραία μορφή φόβου είναι ο πανικός. Σ΄ αυτόν αντιδρούμε σε μια απειλή με τόσο μεγάλη ταχύτητα, που δεν προλαβαίνομε να εστιαστούμε στο συγκεκριμένο αίτιο. Νιώθομε μια απειλή και χτυπάμε, δαγκώνομε, οτιδήποτε, είτε αποτελεί απειλή είτε όχι. Τρέχομε να φύγουμε, αλλά όχι έτσι που να απομακρυνόμαστε από το αίτιο.

Όπως τα άτομα, έτσι και τα έθνη, μπορούν να νιώθουν οδυνηρά ερεθίσματα και να φοβούνται ή και να πανικοβάλλονται. Αυτό το γνωρίζουν οι άρχουσες τάξεις και το εκμεταλλεύονται. Για να διατηρηθούν στην εξουσία, που τους αποφέρει οφέλη, ποικίλες μορφές ηδονής, διασπείρουν τον πανικό, έτσι που οι αρχόμενοι να χτυπούν, αλλά όχι αυτές που είναι η πραγματική αιτία. Για να το πετύχουν αυτό μετέρχονται ποικίλα μέσα που στην εποχή μας είναι πανίσχυρα, όπως είναι τα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Η κυβέρνηση ή το καθεστώς μιας χώρας βλέπουν την αυξανόμενη δυσφορία των πολιτών τους. Για να στρέψουν αλλού την προσοχή, κατηγορούν κάποιον ξένο. Για την οικονομική δυσμενή κατάσταση ένα κράτος π.χ. λέει ότι οι γείτονές του έχουν εξοπλίσει νησιά στη γειτονιά του και το απειλούν, ενώ είχαν συμφωνήσει να μην το κάνουν. Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια, ενδεχομένως μια άμυνα κατά των δικών του επιθετικών κινήσεων, οπωσδήποτε όμως δεν είναι η αιτία της οικονομικής δυσπραγίας του. Σε έσχατη ανάγκη θα φτάσει στον πόλεμο. Άλλες φορές η δυστροπία των πολιτών οφείλεται στην απουσία επαρκούς ελευθερίας τους. Σ΄ αυτό λοιπόν φταίνε οι άλλοι που έχουν αναπτύξει πανίσχυρες στρατιωτικές βάσεις γύρω τους ενώ είχαν συμφωνήσει να μην επεκτείνουν τη στρατιωτική τους συμμαχία ούτε μια ίντσα και όμως την άπλωσαν σε 14 χώρες. (Der Spiegel, ThePressProject, Παναγιώτης Παπαδομανωλάκης 28.03.22). Το γεγονός, ακόμη και αν είναι αληθινό, δεν είναι το αίτιο της εσωτερικής ανωμαλίας της χώρας. Μένει ο πόλεμος.

Μια από τις μείζονες αιτίες των ποικίλων κοινωνικών δεινών είναι η οικονομική ανισότητα. Είναι ευθέως ανάλογη με την ύπαρξη ποικίλων αιτίων που υποφέρει ο κόσμος, όπως ένας δείκτης που περιλαμβάνει το προσδόκιμο επιβίωσης, τις επιδόσεις στα μαθηματικά και τα γράμματα, την παιδική θνησιμότητα, τις ανθρωποκτονίες, τον αριθμό φυλακισμένων, τις γεννήσεις από ανήλικες, την εμπιστοσύνη, την παχυσαρκία, την παρουσία ψυχικών νόσων και εθισμών σε ναρκωτικά και την κοινωνική κινητικότητα (Willkinson και Pickett. 2009). Στην κορυφή της ανισότητας και των κοινωνικών δεινών βρίσκονται οι ΗΠΑ. Η εσωτερική αντίδραση βαθμιαία, όπως αναμένεται, διογκώνεται έτσι που πολώνεται όπως είδαμε στις τελευταίες εκλογές. Ποιος φταίει για όλα αυτά; Μα, προφανώς, ο κομμουνισμός και η Σοβιετική Ένωση και, επειδή δεν υπάρχει πια Σοβιετική Ένωση, φταίει η Ρωσία!

Αυτοί που ενσπείρουν τον πανικό είναι εκείνοι που ωφελούνται από αυτόν. Πρώτοι σ΄ αυτό είναι οι πάροχοι μέσων πρόληψης, όπως είναι οι παραγωγοί εμβολίων, όπλων κλπ. Αυτά είναι πραγματικά πολύτιμα για την αντιμετώπιση μιας παρούσας απειλής. Όμως μπορούν εύκολα να εκτραπούν σε αισχροκέρδια. Αυτή τη στιγμή θησαυρίζουν οι φαρμακοβιομηχανίες που παράγουν εμβόλια. Απαραίτητα, αλλά προσφέρονται και για επαίσχυντο κέρδος. Θησαυρίζουν και οι παραγωγοί όπλων, που κυριότεροί τους είναι τα κράτη που αποτελούν τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας.

Για την αντιμετώπιση του κοινωνικού πανικού δεν μπορούμε να περιμένουμε ως Μεσία την άρχουσα τάξη, το ισχύον καθεστώς, αφού αυτό είναι ακριβώς που επωφελείται ή και εκτρέφει τον πανικό. Ελπίδα μένει να αγωνισθούμε για μεταφορά της εξουσίας από μια ολιγαρχία, όπως η ρεπούμπλικα ή, ακόμη χειρότερα η μοναρχία, στο δήμο, όπως είναι η δημοκρατία.