Πολιτικο - οικονομική ταλάντωση

Θα θέλαμε να προτυπώνουμε το μέλλον, έτσι που να το προβλέπουμε και να προλαβαίνουμε τις ανεπιθύμητες εξελίξεις. Ο Marx παρατήρησε ότι στην εξέλιξη της οικονομίας παρατηρούνται περιοδικές κρίσεις. Η πρόβλεψή του έχει επανειλημμένα, αλλά όχι πάντα, επαληθευθεί. Πριν από σχεδόν ένα αιώνα ο φυσικός Van der Pol περιέγραψε μαθηματικά τη λεγόμενη ταλάντωση χάλασης (relaxation oscillation). Ισχυρίσθηκε πως είναι ο συνηθέστερος τύπος ταλάντωσης που παρατηρείται σε όλα τα επίπεδα, φυσικό, βιολογικό, κοινωνικό κλπ. Στη βάση αυτής της ταλάντωσης κατασκεύασε ένα ηλεκτρικό ανάλογο του καρδιακού ρυθμού, Πριν από 3 δεκαετίες κατασκευάσθηκε στην Ελλάδα βελτιωμένο ανάλογο που αναπαρήγαγε τους γνωστούς, φυσιολογικούς και παθολογικούς ρυθμούς της καρδιακής λειτουργίας, επιτρέποντας έτσι να κατανοηθεί καλύτερα ο μηχανισμός τους.

Αντίθετα από την απλή αρμονική ταλάντωση, η ταλάντωση χάλασης είναι ασύμμετρη. Ένα σκέλος με βραδεία αρνητική ανάδραση, σε ορισμένη κρίσιμη τιμή (ουδό=κατώφλι) μεταπίπτει απότομα σε ταχεία θετική ανάδραση και σε έναν άλλο ουδό ξαναγίνεται αρνητική. Έχουν και οι δύο ταλαντώσεις ρυθμική περιοδικότητα (αυτοματισμό), αλλά η ταλάντωση χάλασης διαθέτει και μεταβαλλόμενη διεγερσιμότητα. Στη διάρκεια της θετικής ανάδρασης και αμέσως μετά εγκαθίσταται ανερέθιστη περίοδος, στη διάρκεια της οποίας κανένα εξωτερικό ερέθισμα δεν μπορεί να την επαναδιεγείρει. Βαθμιαία, στη βραδεία φάση, μεταπίπτει στη σχετική ανερέθιστη περίοδο, οπότε δεν αυτοδιεγείρεται ο ταλαντωτής, αλλά, αν δεχθεί ένα ισχυρό ερέθισμα, μεταπίπτει πρόωρα στη φάση της θετικής ανάδρασης. Χωρίς τέτοιο ερέθισμα, φθάνει η ταλάντωση στον ουδό και αυτοδιεγείρεται μεταπίπτοντας στη θετική φάση. Λόγω της διεγερσιμότητας, η έξοδος της ταλάντωσης, μπορεί να αποτελεί ερέθισμα για ένα διπλανό ταλαντωτή (αγωγιμότητα), έτσι που οι δυο τους, ή και πολλοί μαζί, μπορούν εύκολα να συγχρονίζονται λειτουργώντας σαν ενιαίο σύστημα με ιδιοσυχνότητα εκείνη του ταχύτερου ταλαντωτή. Στη βραχεία μετάβαση από την ανερέθιστη στη διεγέρσιμη φάση, καθώς δεν γίνεται ταυτόχρονα σε όλους τους ταλαντωτές του συστήματος, είναι ενδεχόμενο ένα ισχυρό ερέθισμα να διεγείρει μόνο όσους από αυτούς έχουν γίνει διεγέρσιμοι, και η έξοδός τους μπορεί στη συνέχεια να διεγείρει τους υπολοίπους όταν πάψει η ανερέθιστη περίοδός τους, μολονότι δεν υφίσταται πια το εξωγενές ερέθισμα. Έτσι εμφανίζεται φαύλος κύκλος που αποσυγχρονίζει το σύστημα. Ένα συχνό ρυθμικό ερέθισμα ("βηματοδότης") μπορεί να αποτρέπει τέτοιο αποσυγχρονισμό, καθώς προλαβαίνει να διεγείρει το σύστημα πριν από το έκτακτο ερέθισμα.

Σε οικονομικό επίπεδο, ταλαντούμενο μέγεθος είναι η διαφορά μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης. Στη βραδεία φάση υπάρχει αρνητική ανάδραση. Μια αύξηση της παραγωγής συνεπάγεται μείωση των τιμών, που αυξάνει την κατανάλωση και αντιστρόφως. Αν όμως συμβεί υπερβολική διαφορά, η αυξανόμενη κατανάλωση λόγω πτώσης των τιμών δεν αρκεί. Οι παραγωγοί έχουν ζημιά, αναγκάζονται να απολύσουν εργαζομένους, που, μη έχοντας πια χρήματα, δεν αγοράζουν και οδηγούν σε περαιτέρω μείωση της κατανάλωσης. Φαύλος κύκλος της θετικής ανάδρασης: οικονομική κρίση. Σε υπερβολική μείωση της παραγωγής, εξάλλου, τα προϊόντα ακριβαίνουν. Η κατανάλωση μειώνεται, αλλά η προσφορά δεν μπορεί για ποικίλους λόγους να αυξηθεί. Ο φόβος μήπως τα αναγκαία εξαφανισθούν κάνει όσους μπορούν να αγοράζουν και αποθηκεύουν αγαθά περισσότερα από όσα έχουν ανάγκη, έτσι που η ζήτηση μεγαλώνει κι άλλο. Τα αποθηκευμένα, ώσπου να καταναλωθούν, φθείρονται, έχουν ημερομηνία λήξης. Αρχίζει η μαύρη αγορά. Η κρίση είναι παρούσα. Μεταφέρεται από το ένα κράτος στο άλλο (αγωγιμότητα).

Στην πολιτική ταλαντώνεται η διαφορά μεταξύ δικαίου και ηθικής. Δίκαιο είναι η σαφής βούληση των αρχόντων (νόμοι), ενώ ηθική, η ασαφής βούληση του δήμου, της "σιωπηλής πλειοψηφίας" δηλαδή. Οι νόμοι μένουν σταθεροί για μακρό διάστημα, ενώ οι ανάγκες της κοινωνίας αλλάζουν συνεχώς κι έτσι βαθμιαία η διάστασή δικαίου-ηθικής μεγεθύνεται. Αν φθάσει η διαφορά μεταξύ τους σε κρίσιμη τιμή, επέρχεται πολιτική κρίση. Ο λαός διαμαρτύρεται με κάθε μέσο, συλλαλητήρια, καταστροφές δημόσιου χώρου, ακόμη και ανοικτή βία, οπότε ενδέχεται η κυβέρνηση να αναγκασθεί να παραιτηθεί ή, σε μείζονα κρίση, επέρχεται αλλαγή πολιτεύματος. Προφανώς υπάρχει στενή σύνδεση μεταξύ οικονομικής και πολιτικής ταλάντωσης.

Σε ευνομούμενες πολιτείες, γίνεται τακτική αλλαγή κυβέρνησης π.χ. ανά τετραετία προλαβαίνοντας έτσι την πολιτική κρίση. Η ιδιοπερίοδος των ταλαντωτών είναι αδρά ανάλογη με το μέγεθος του ταλαντωτή. Στην πολιτική μπορεί να είναι αρκετά τα 4 χρόνια για ένα μεγάλο κράτος, π.χ. τη Γερμανία ή τις ΗΠΑ, αλλά να είναι πολύ μακρό διάστημα για ένα μικρό κράτος σαν την Ελλάδα. Μετά τη μεταπολίτευση είχαμε κατά μέσον όρο εκλογές κάθε δυόμιση χρόνια περίπου. Αν οι εκλογές ήταν προγραμματισμένες ανά 3ετια, οι πιθανότητες ανεξέλεγκτης κρίσης θα ήταν πολύ μικρότερες. Αμέσως μετά την κρίση, αμέσως μετά τις εκλογές δηλαδή, σε ομαλές συνθήκες, το σύστημα είναι ανερέθιστο: Περίοδος χάριτος. Είναι ο κατάλληλος χρόνος για να εφαρμόσει η νέα κυβέρνηση απαραίτητα δυσάρεστα μέτρα, όπως λιτότητα για εξοικονόμηση πόρων για ανάπτυξη. Σ΄ αυτή τη φάση το σύστημα δεν κλονίζεται, καθώς είναι ανερέθιστο. Είναι η κατάλληλη φάση για μια αύξηση του κεφαλαίου, με κέρδη που θα καταλήγουν στους επενδυτές ("καπιταλιστική" φάση). Αν συνεχισθεί αυτή η πολιτική, θα επέλθει δυσαρέσκεια των εργαζομένων με απεργίες, διαδηλώσεις κλπ. Η ανάπτυξη θα πρέπει να συνεχισθεί επομένως με αύξηση των αποδοχών των εργαζομένων, ανάλογα με την επίδοσή τους ("σοσιαλιστική" φάση). Οι ανάγκες του πληθυσμού όμως δεν έχουν ικανοποιηθεί. Υπάρχει και το σύνολο, οι άνεργοι, ηλικιωμένοι, παιδιά, άρρωστοι, που έχουν ανάγκες. Αυτές πρέπει να ικανοποιηθούν στην τελική ("κομμουνιστική") φάση. Θα ακολουθήσει εξαρχής νέα ταλάντωση, με νέα καπιταλιστική φάση. Σημειώνεται ότι, αντίθετα από την αρμονική, η ταλάντωση χάλασης έχει ενεργειακό κόστος που είναι ανάλογο με τη συχνότητά της. Αντίστοιχα, υπερβολικά συχνές εκλογικές αναμετρήσεις έχουν οικονομικό κόστος. Υπάρχει βέβαια ο κίνδυνος μήπως μια τάξη (κεφαλαιούχων, εργαζομένων κλπ) επιχειρήσει να μονιμοποιήσει τη φάση που την ευνοεί. Για να αποφευχθεί τέτοιο ενδεχόμενο η λύση βρίσκεται στη δημοκρατία.

Τα γνωστά πολιτεύματα εμπίπτουν σε τρεις μείζονες κατηγορίες (Αριστοτέλης): μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Η διαφορά μεταξύ των αμόναρχων πολιτευμάτων ορίζεται με σαφήνεια: "Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν". Στη δημοκρατία οι άρχοντες (βουλή και ποινική δικαιοσύνη) κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται. Ο σύγχρονος κόσμος έχει μόνο μοναρχίες και ολιγαρχίες, που ονομάζονται ρεπούμπλικες από τη Ρωμαϊκή res publica που ήταν ολιγαρχία (π.χ. République française). Δημοκρατία δεν υπάρχει πουθενά. Στην πατρίδα μας μεταφράζομε το διεθνές όνομά μας Hellenic republic σε "Κοινοβουλευτική Ελληνική δημοκρατία", που είναι απατηλό, καθώς, τυχόν αποτυχία του χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία. Το μοντέλο των ταλαντωτών βοηθά στην κατανόηση, επομένως και λύση, οικονομικο-πολιτικών προβλημάτων.